Тамырсыз көлеңке

І-Бөлім: Бәйтерексіз Үй

«Кейде бір ауылдың тым-тырыс кешінен бір шырқыраған үн шығады. Сол үн – басқа елдің жұлдызсыз түндеріне жетіп, үнсіз жүректерді оятады.»

Жер тыныш. Бірақ бұл тыныштық Әлиханның жанын мазалаған ішкі дауылды өшіре алмады. Эгей теңізінің көмескі тартқан жағалауында орналасқан, адам баласы ұмытқандай көрінетін бір ауыл – оның балалық сахнасы болды. Әр үйдің қабырғаларына сіңген ескі темекі иісі, ескі радиолардан кешкілік естілетін сарнаған үн, терезеден түскен айдың жарығынан қорыққандай қалтыраған перделер – бәрі оның жадысында өшпестей орын алған.

Бұл ауыл – оның балалық шағының көркем де қайғылы театры. Ал Әлихан – сол сахнаның басты кейіпкері емес, кейде үнсіз бақылаушысы еді. Ол сол сахнада әжесі Гүлсімнің шексіз билігімен, атасы Шаймерденнің сырт көзге жұмсақ, бірақ көлеңкелі махаббатымен өсті. Тұңғыш немере ретінде бүкіл ауылдың үмітін арқалап, ерекше махаббатқа бөленді. Алайда бұл әлемде ешқандай махаббат мәңгі қалмайды, ешбір көзжұмбайлық бала болып қала алмайды.

Әлихан бес жасында ойыншықтармен емес, атасының өткен өмірінің қараңғылығымен ойнауға мәжбүр болды. Атасының шертетін сырлары – заңнан тыс істер, шекара асырып әкелінген тауарлар, түн ішінде сыбырмен айтылатын үрейлі әңгімелер – оның балалық түстерін тұншықтырып тастайтын. Бірақ бала жүрек мұны сезбейтін. Оның әлемінде бір ғана ақиқат бар еді: не қаласа – орындалады. Ойыншық керек пе – табылатын. Бақша керек пе – салынып берілетін. Әлем соның ермегі үшін құрылғандай сезілетін. Ол өзі үшін ойластырылған ертегіде өмір сүріп жатқандай еді.

Алайда бұл ертегі шынайы өмірдің өткір шындықтарымен түйіскенде бәрі өзгерді. Әмір дүниеге келгенде – Әлиханның бейқам әлемі теңселіп, орны ауысты. Көп баладай ол қызғанышпен өртенбеді. Қайта, толқыды. Енді оған бірге тауға шығатын, көктемде шөп жинауға көмектесетін, бұлақ бойында жалаңаяқ шапқылайтын бауыр пайда болғандай болды. Оған дос, серік керек еді – және Әмір сол сағыныштың жауабына айналды.

Алайда бұл әңгіме жалғыз Әлихандікі емес. Бұл оның анасы Сәуленің де, әкесі Нұрланның да, бүкіл үйдің – бүкіл тағдырдың – баяны болатын. Сәуле – тағдыры тікенекті, үміті езіліп қалған бір әйел. Ол – грек жерінен көшіп келген отбасынан шыққан, жеті балалы, кедейліктің қамытын ерте киген, тағдырына көндіккен қыз. Он үш жасында тұрмысқа шықты – сүймеген адамға. Оның жүрегінде басқа жанның иісі бар еді, бірақ шешесі: «Ол жақта аш қалмассың», – деп, оны бөтен үйге шығарып салды. Бұл – қоштасу емес, мәжбүрлік еді.

Ал Нұрлан – отбасындағы жалғыз ұл. Анасының ерке ұлы. Бірақ мектепте оқуы нашар, бесінші сыныптан кейін оқудан шығарылған. Ақылы баяу дамыған, өмір жолын шатыстырып алған жан. Оның еркіндігі жоқ, арманы көмескі, жауапкершілігі әлсіз. Бірақ бір жанды шексіз сүйеді – анасы Гүлсім.

Ал Шаймерден – өткеннің көлеңкесінен шыққан кісі. Қараңғы жолдарға аяғын басқанымен, кейін жүрегін жарыққа бұрған. Жетімге қамқор, жоқ-жітікке шапағатты, дұғасы көмейінде тұншыққан бір шал. Өткен өмірі жайлы сұрасаң, терең күрсініп, көзін жұматын.

Сәуленің жүктілігі – ауыр жол. Бірнеше мәрте түсік, ұзақ жылдар бойы зарыға күтулер, иықтан иыққа өткен дуалар, қоңыз ішілген түндер, ата-баба кесенелерінде жасалған жалбарыныстар – осының бәрі Әлиханның дүниеге келуімен ақталды. Ол бала – жалғыз ғана сәбидің емес, бүтін бір әулеттің дұғасынан туған сәуле еді.

Шаймерден немересін көргенде, жүзіндегі әжімдері сәл жазылып, жүрегі жібіп сала беретін. Ол Әлихан үшін тұт ағашын отырғызды. «Мені осы ағаштың түбіне қойыңдар», – дейтін әр көктем сайын. Бірақ бұл дүние аталар тілегіне құлақ аспайды.

Әлихан тоғыз жасқа келгенде, әжесі Гүлсім кенеттен ауырып, көз жұмды. Ол ажалды алдын ала сезгендей еді. Сол таңертең көктің үстінен айналып ұшып жүрген үш қарғаны көріп, анасына: «Біреу өледі», – деді. Анасы мұздай көзбен қарап: «Ішін құсып Гүлсім өлер, иншалла», – деді. Сол тілегіндей болды.

Кешкі дастарқанда жанжал шықты. Гүлсім ашу үстінде жайлауға кетіп қалды. Бір сағат өтпей хабар келді: «Гүлсім қан құсып, ауруханаға жеткізілді». Дәрігерлер: «Таңға жетпейді», – деді. Сол түні оны үйге алып келді. Жан тапсырмай тұрып, соңғы түнін туған топырағында өткізсін деп. Әлихан таң атқанша көз ілмеді. Қан дақтарын, шаншып шыққан ыңылдарды, әжесінің әлсіреген жанарындағы шарасыздықты ұмытпады. Таңғы сағат алтыда, үй ішіндегі үнсіздік мәңгілікке ұласты.

Бірақ ешкім жыламады. Үй – үнсіз. Тек Шаймерден ғана – шын жүректен жылады. Ештеңе демей, тек жылады.

Одан кейін көп өтпей, Шаймерден де дүниеден өтті. Бұл жолы – бүкіл ауыл жиналды. Аулада адам аяғы таптап өтті. Себебі бұл шал – жетімге жейде кигізген, кедейге күндік берген, шәкіртке жол ашқан адам еді. Оның шарапаты – әр жүректе ізі қалған еді.

Бірақ Әлихан үшін бұл – өміріндегі ең ауыр соққы. Оның ішкі әлемі құлап түсті. «Үйіміз бәйтерексіз қалды», – деді анасы.

Сол сәттен бастап, Әлихан өз мойнына бір таудың ауырлығын арқалады. Іштей ғана естілген бір дауыс мәңгі жаңғырып тұратын болды: «Ініңе, анаңа қамқор бол. Енді сен – үйдің тірегі боласың.»

ІІ-бөлім: Бір Төсек, Үш Жүрек

«Кейбір үйлердің қабырғасы кірпіштен емес, үміт пен ыстық құшақтан қаланады.»

Көктем мен күз арасында тұрғандай бір таң еді. Күннің көзі көрінбейтін. Көк аспан да шешімін таппаған секілді: жаңбыр жаусын ба, жоқ па – өзі де білмейтін сияқты. Сол бір күн – олар үшін қоштасу күні болды. Ауыл артта қалып бара жатты. Шаймерден отырғызған тұт ағашы, жарылып кеткен қабырғалы үй, есік алдында жалаңаяқ жүгірген кездер – бәрі естеліктің таспасына айналып, Әлиханның жанынан көшіп бара жатқандай болды.

Әлихан көзін сүртіп, анасына қарады:

– Шын кетуіміз керек пе? – деді жіңішке дауыспен.

Сәуле бір сәтке күлімсірегендей болды. Бірақ ол күлкі – үмітке емес, қажыған жүрекке тартылған шүберек іспетті еді.

– Адам кейде үйде емес, ішіндегі үмітінде өмір сүреді, балам, – деді ол сыбырлап. – Кеттік…

Олардың арқаларында бір-бірден ғана шабадан болғанымен, ішінде тұтас бір өмір көшіп келе жатқандай: ұмытуға келмейтін естеліктер, түнгі жылаулар, айтылмай кеткен армандар мен көзге көрінбейтін жаралар… Үміттері аз болса да, арттарында ештеңе қалмаған соң, алға қарай жүруден басқа амал жоқ еді.

Қала – бөтен еді. Тым-тырыс та емес, тым ыстық та емес. Қалада қарсы алған ешкім болмағанмен, өмірдің бір ұшы оларды тосып тұрғандай еді. Бір таныстың, тағы бір танысына айтып жүріп тауып берген баспана – баракқа ұқсас ескі бір үй. Мейірімсіз. Мейірімсіз емес, тек мейірімі шаршаған.

Асүй сыртта, әжетхана артқы аулада, есіктер – жартылай жабылатын ескі ағаш панельдер. Үйде төсек жоқ. Кереует жоқ. Жабдық жоқ. Бірақ қабырғада шаң басқан ескі сағат бар еді. Оның әр «тик-так» үні – үш жүректі аман ұстап тұрған уақыттың үні секілді естілетін.

Күн батқан соң, олар еденге төселген ескі кілемнің үстіне қатар жатады: Әлихан, Әмір және аналары Сәуле. Төсек деген аты ғана, шын мәнінде – жұқа ғана бір жайма. Бірақ сол жұпыны көрпенің астында үш жүрек бір-біріне сүйеніп жатқанда, жұмсақ төсек те артық көрінетін.

Бір түні Әмір анасынан сыбырлап сұрады:

– Анашым, бұл төсек неге сондай жайлы?

Сәуле көзі ілінбей жатып жауап берді:

– Себебі үстімізде бір-біріміздің жүрегі бар, жаным. Ең жылы көрпе – сол.

Үйде теледидар жоқ еді. Бірақ әр кеште Әлихан – кіші бауыры үшін ертегішіге айналатын. Ол армандауды үйренген. Кейде оларды қиялмен аспанға ұшырса, кейде теңіздің астына түсіретін. Балықтың арқасына мініп, бұлттардың үстінен өткен түстері де бар. Ал кейде – үнсіз отырған анасының көзіндегі көлеңкеден – төңіректегі шындықты түсінетін. Бұл отбасындағы алғашқы «байлық» – елестету еді.

Алғашқы алты ай осылай өтті. Сәуле күндіз-кеш тазалықшы, ыдыс жуушы болып жұмыс істеді. Күніне екі-ақ теңге табатын. Бірақ ол теңгеге бір мейірімді күлкі қоссақ – бір үйді асырауға жетердей сезілетін.

– Бүгін үш үстел жудым, бір жұтым ғана сорпа іштім. Бірақ Аллаға шүкір, тіріміз, – дейтін шаршаған жүзін жасыра алмай.

Ол сорпамен Әлихан мектептен келеді. Әмір ойынды тоқтатады. Барлығы кішкентай үстелдің жанына үнсіз отырып, тағамға емес, бір-бірінің көзіне қарап тойып алатын. Бұл үйде дастарқан сірә шүкірмен жиналатын, у-шумен емес.

Алты айдан кейін Шаймерден атасынан қалған кішкентай бау-бақша сатылды. Ол ақша үш адамға арналған ғажайыпқа айналды: Сәуле еш ойланбастан пәтер сатып алды. Иә, үйдің іші бос. Жиһаз жоқ. Бірақ бұл енді «үйіміз» деп айтуға болатын алғашқы баспана еді.

Пәтер ескі болса да, есіктер жабылады, терезеден жел соқпайды. Асүй – іште. Бұл – Сәуленің өміріндегі алғашқы жайлы тыныс сәті еді. Сол күні Әлихан анасын үнсіз бақылап отырып ойлады:

«Бұл қолдар тек еден жумаған. Бұл қолдар – бізге жаңа өмір құрған кірпіштер.»

Алайда жаңа өмір – жаңа күрестің есігі болатын.

Әлихан сол жылы сегізінші сыныпта еді. Мектебін тастап кетпеу үшін, қаланың екінші шетіндегі ескі мектебіне күнде жаяу барып жүрді. Таңғы алтыда тұрады, жетіде үйден шығады. Жаңбыр, қар, жел – ештеңе тоқтата алмады. Әр басқан қадамы – іштей айтылған бір дұға секілді. Ол жолда жүріп келе жатып, үнемі бір сөзді қайталайтын:

«Бұл қала мені жұтпайды. Бұл әлем мені ұмытпайды.»

Мектепте кейде мазақ етілетін. Киімі ескі, кейде дәптері жоқ, кейде қарындашы жұқа. Бірақ оның ішкі жарығын ешкім өшіре алмады. Мұғалімдер оны байқап қалды. Әлихан – үнсіз, бірақ терең ойлайтын бала еді.

Сол күн де келді. Лицейге қабылдау емтиханы. Арманы – теңіз училищесі. Толқындардың үнінде өмір құру. Анасына үй сыйлау. Қабылданды. Арманы орындалды.

Бірақ мектеп – алыс жерде. Чешме. Қымбат қала. Жатақ бар, бірақ күнделікті шығындар ше? Сәуле бір сөз айтпады. Тек:

– Сен оқы. Қалғаны – менде, – деді.

Әлиханның маңдайынан сүйді. Қолына кішкентай шабадан берді. Және ұлы сапар басталды…

III-бөлім: Толқын Жарылған Жер

«Кейде жол – жай ғана қашықтық емес. Ол жүректен басталып, тағдырдың теңізіне дейін жететін көпір.»

Чешмеге бара жатқан жол – Әлихан үшін география емес, ғұмырдың ішкі ауысуы еді. Бұл жол – балалықтан бозбалалыққа, таудан теңізге, бейқамдықтан жауапкершілікке қарай алғашқы нақты қадам болатын.

Сол күн таң атар-атпастан басталды. Көкжиекпен жарыса оянған қалада, вокзалдың суық скамейкаларында қоштасу тым қысқа өтті. Себебі ұзақ қоштасу – жасқа, ал жас – әлсіздікке алып келетінін жақсы білетін. Сәуле ұлын құшақтап, маңдайынан сүйді. Сосын сыбырлады:

– Теңіз қаншалық терең болса, ішіндегі інжу соншалық қымбат болады. Қорықпа, балам. Жүре бер.