Quarantine
«Сколько я протяну без сна?
Сколько ещё смогу мир в живых сохранить.
Смотрю и смотрю, не мигая,
И мне отчаянно жалко
Беззащитный мир, за которым
Захлопнется крышка век».
Ана БЛАНДИАНА.
«Дьэ, эрэ!” диэн бэйэни тэптэрэн биэриэххэ. Тохтоон хаалбыт курдук олоҕу иккис тыынныахха. Кэмниин илин-кэлин түсүһэн кэпсээҥҥэ баарга киирдэр киирэн иһиэххэ…
Мэнээк олоробут диэн мээрилээ да мээрилээ. Ол мэнээкпит даҕаны сарсыҥҥыга суол тэлсэрин, инникигэ иилиҥкэйдэһэрин сэрэйиминэ эрэ сэмээр сэксэҥнэһэбит, “таах сибиэ” дии-дии тараҥнаһабыт. Бэйэбит да билбэппитинэн бүтүн Куосумаһы бутуйабыт, салгын куйаарыгар саарбаҕы саҕалыыбыт, эттик эйгэтигэр эрэдээги элбэтэбит. Икки атахтаах иннигэр икки эрэ суол баар. Иккилээх да оҕо иккиттэн биирин талыахтааҕын таайар. Киһи мунаарара манна суох: үтүө биитэр мөкү диэки, үчүгэй биитэр куһаҕан диэки. Оттон биһиги барарбытын эрэ билэбит. Ол диэки хайысхаланнахпытына ханна тиийиэ этибитий, бу диэки салалыннахпытына хайдах буолуо этэй диэн көрүүбүт, арай? Оонньообуккут оҕус буолаарай диэн ордоотоомоҥ, па, баара-суоҕа баламат бантааһыйа диэн эбит диэн баалаамаҥ дуу. Оонньуу да оруннаах, бантааһыйа да баардаах…
1
– Ипотека – это наша реальность. Пользуйтесь услугами международного сообщества ипотечных кооперативов. Супер-бункер для всей семьи! Начнись завтра всемирный потоп или, не дай бог, ядерная война – вы в надёжном укрытии. Вы вносите всего тридцать процентов от стоимости бункера и сегодня же можете стать владельцем новейшего ковчега. Ваша безопасность – в ваших руках, – эркини баһылаан туран экирээҥҥэ ньыгылы тимир уйа ис-тас көстүүтэ элэҥниир.
Хаһан эрэ дьиэлэниэхпит этэ диэн иирэн ипэтиэкэҕэ киирбиттээхтэрэ. Ол иэстэриттэн төлөрүйүмүнэ сылдьан, ымсыыларыгар иккиһин киирэн иэдэйбиттэрэ. Маҥнай ылбыт дьиэлэрэ – били, былыр үйэҕэ күрдьүллүбүт мавзолейдарынааҕар эрэ ама этэ. Иккистэрэ син мээнэ курдук да, баҕа хаммат, харах туолбат. Сэрии буолар түгэнигэр туохпут эмиэ дьиэтэй. Оттон ити бункердарыгар төһө өр барыахтарай – күнүнэн хоргуйан өлүөхтэрэ. Ол мавзолейы, самналлыбыт бараак дьиэни, билигин да арыт түһээн көрөр.
– А это – vip-бункер. Мини-бунгало для вас и только для вас. Вас приятно удивит современный дизайн, все удобства. Безопасность с комфортом! – Эргиччи эрэйи кытары эҥээрдэһэн кэлбит эрэкэлээмэ хабарҕаҕа турда диэтэҕиҥ.
– Иккис канаал! – Диэн бааҕынаабытыттан бэйэтэ да соһуйда.
Экирээн ойуута уларыйа охсор. Онно да эрэкэлээмэ суох диэтэххит дуу. Эрэһиинэ мааскалаах ыытааччы ыгылла-ыгылла табаарын хайгыы сатыыр:
– Самая надёжная защита всегда с собой – суперсовременный противогаз на все случаи жизни. С нашим противогазом ничего не страшно.
Күтүр куорат дьаар тыыныттан, дьоҥҥо өстүйбүт айылҕа сүлүһүнүттэн мааскаланнаххына эрэ быыһанар үйэ кэллэ быһыылаах. Экирээни биир биллэр артыыс баһылаата. Мааскалаах туран ыллыыра бүтэҥитик иһиллэр.
– Фантомас курдук буолан… – Дьахтар тоҕо эрэ мүчүк гынар. – Бункер баҕас утопия, оттон ити эрэһиинэ маасканы сэрэххэ ылыахха сөп этэ.
Экирээҥҥэ эрэһиинэ сирэйдээх дьон элэҥнэһэллэр. Кэлиҥҥи уон сыл иһигэр уһулуччу сайдыбыт олоҕу салгыы тупсарар кымырдаҕас курдук элбэх дьон. Ким кимэ биллибэт үлүгэрэ. Уруккута эбитэ буоллар, бөрөстүүпүнньүктэр күннүө этилэр. Эрэһиинэ сирэйтэн тугу булан ылыаҥый – бары биирдэр.
– После всеобщей маркировки прошёл целый год. В центре планируют всемирную перепись населения, – кини санаатыгар хардарбыттыы тэлэбииһэртэн кэпсииллэр.
– Биэрэпистээн да диэн, бүгүн баарыҥ субу өлүө. Субу сэрии үйэтигэр туохтарынан иирдэхтэрэй. Барыта биһиги үрдүбүтүнэн буолуо, – дьахтар эйээрэр экирээни кытары этиһиэхтии мөҕүттэн барар.
Аны киһи барыта мэйиитигэр “чииптээх”. Ол дарабыыҥкатааҕар кыра устуукаҕа бу киһи олоҕун остуоруйатын дьардьамата, киһи кимтэн кииннээҕэ, хантан хааннааҕа ырылыччы сурулла сылдьар.
Пааспарбын сүтэриэм диэн куттал аны суох. Эн докумуонуҥ бэйэҕин кытары куруук баар. Өлбүтүҥ да кэннэ сир анныттан маннык киһи баар этим дии сытар ини. Онон эрэ дьарыгырар уорган үөһэ уорган сир-сир аайы баар ахан. Хаһааҥҥы эрэ куомуннааҕа “Связи” кыыс ол систиэмэҕэ туох эрэ хотун буолбут үһү, сураҕа. Барахсан сибээһэ төһө эрэ кэҥээтэ. Туһаныах айылааҕын тута булар буолан, үлүбүөй дьону кытары үлбүрүһэн бүттэҕэ. Быычыкаайыгын көрүмэ, быллайа-быллайа син мээнэ дьахтар аатыран, бээ, итинтиҥ хотумсуга диэн бэйэтин киэнэ.
– Эн да бааргын ээ… – Сымыйалыыры сатаабат сиэркилэ ньууруттан кыыс оҕолуу мылтайбыт сирэй сибис гыннаҕа дуу.
Сирэй икки бааҕыныыры баһылаабыт бу эдэр дьахтар икки атын-атыны туойан турдахтарына көҥүл. Сирэй уруут-урут Фантомас дэнэ сылдьыбыт барыга-барытыгар баар кыыһы санатарга дылы. Тэлэбииһэрин канаалын тылынан дьаһайан уларытаары дөрүн-дөрүн бааҕынаталыыр дьахтар – кырасдааныскай конбуой ыстаарсай аппыһыара Муора диэн ээ. Ааты-суолу сахатытыы ухханыгар сахалыы аакка тиксиминэ, бэйэтин киэнин көннөрү тылбаастаппыт киэбэ ити. Сирэйин төбүрүөнүн кистээн бэрэбээскилэнэ оонньуу сылдьан Фантомас диэн сүрэхтэнэн хаалбыт кыыс эмиэ кини. Билигин сирэйи-хараҕы саптан, эрэһиинэ мааскаланар үйэҕэ бары да фантомастар инибит. Кырдьык даҕаны, кыыһар кыһыл баттаҕын эҥин аахсыбатахха, Фантомас илэ бэйэтинэн эбит.
– Резиновый рай! Любите друг друга бережно, – эрэкэлээмэ эйээрэн олорор.
Эргиччи эрэһиинэ үйэтэ. Хас сыллааҕыта этэй, сири ылан кэбиспит дьаҥтан саллан, дьон таптаһартан туттунар буолан сылдьыбыттара. Эрэһиинэ барахсан баар буолан кыралаан дьарыгыраллара. Ол үлүгэр эрэһиинэни курдаран туох оҕото үөскүөй. Киһи аһара элбээн ас-таҥас тиийбэккэ эрэйи-муҥу көрүөхпүт диэн эрдэттэн ыраламмыт табаарыстар саҥата суох барбыттара. Кырдьары утары араас эмп айыллан оҕонньоттор оҕолору кытта тэҥҥэ анньыһа сылдьаллар, чиипкэ кубулуйбут миэтирикэлэринэн эрэ эмээхситтэр эдэр кыргыттары кытта күрэстэһэллэр. Эргиччи эрэй диэччилэри маат ыытар бырагырыас тохтоон бэрт. Сайдар аакка турабыт. Онтубут балысхана сүр. Сайда сатаан баран самнарбыт бу кэллэ диэччилэр аны баар буоллулар. Бу битэмиин үйэтигэр киһи барыта өйдөөҕүмсүйэр. Уон сылтан бэттэх учуонайдар олустаатылар. Нобелевскай бириэмийэ тиийиминэ ол айдаана. Арыйыахха айылааҕы түөрэтин арыйдылар быһыылаах. Буолар-буолбат барыта бырагырыаска кыттыһар. Сайдыыбытынан саабыла курдук иннибитин солонон ханна-ханна тиийэбит, дьэ?
– Муораа, мин, мин, – экирээн муннугар киһи кэллэ диэн бэлиэ чыпчыҥнаатын кытта дьахтар сирэйэ тунааран көһүннэ.
– Киир! – Диэтин кытары ааннар тыаһа суох аһылыннылар.
– Нөлтэк! Хаһан кэллиҥ?
– Бэҕэһээ, бэҕэһээ. Сылайыы бөҕө. Капсулам барахсан баар буолан киһи курдук сананным.
– Бээ, онтуҥ, дьэ, хайдах үлэлиир эбитий?
– Чаһы курдук. “Чик” уонна бүттэ. Мэйииҥ араарыллар. Этиҥ-сииниҥ үлэтэ тохтуур. Бириэмэтин туруоран биэрэҕин. Сордоон-муҥнаан биэс-алта чаас утуйуоҥ оннугар капсулаҕа чаас аҥаара сытаҕын. Ол кэнниттэн саҥа төрөөбүт курдук сананаҕын, – Нөлтэк чахчы, чэмэлийбитэ дьикти.
– Булан айаллар ээ. Киһи ситэн да өйдөөбөт үлүгэрэ. Учуонайдар өйгүт оччото дуу, кэммит бэйэтэ сэгэтэн биэрэн иһэрэ дуу – сүрдээх дии, – Муора ардыгар дьүөгэтин ордук саныыр.
Кинилэр арыйаллар, биһиги араҥаччылыыбыт диэн бэйэтин тута уоскутунааччы. Эргиччи эрэйи үтэйэн, кинилэргэ тэпилииссэ усулуобуйатын оҥорон биэрии хара үлэтин Муоралаах толороллор.
– Эн биһи биир оскуолаҕа үөрэммиппит, манна диэн эттэххэ, аатыгар эрэ үөрэммиппит. Оччотооҕу эдэр дьон эрэйин тэҥҥэ билбиппит. Эн эт эрэ – каким макаром, эн учуонай буоллуҥ, оттон мин уруккулуу баара-суоҕа бөхпүнүй? Уоран уруоккун үөрэтэр этиҥ дуу?
– Хантан, уруок үөрэтэр соло кэлиэ дуо. Оттон, хойутуу соҕус өйүм холбонноҕо дии. Чэ, ити хааллын. Хата, быыс буллаххына капсулабар киирэн сыта түһээр. Эн да өйүҥ-санааҥ сайҕаныа.
– Саҥа тэрили “сууйуохпут” диэ, – Муора улам тиллэн үөннүрүөх санаата кэллэ.
– Оннук диэн баара дии. Киһи күлэр даҕаны, – Нөлтэк тугу да кэпсээбэт сирэйэ түгэҥҥэ уларыйан ылар. – Атын кэмҥэ, атын олоххо…
– Эн биһиги эдэр, олохпут киһилии, кэм-кэрдии кэһиллибэт биир эрдэҕинэ диэ, – Муора эмиэ Фантомаска майгынныы түһэр.
– Кэм диэбиккэ дылы, бу барыыбар Бириэмэ үнүстүтүүтүгэр сырыттым. Биһиги Кумааҕыбытын илэ бэйэтин көрөн дьоллоннум, – Нөлтэк үчүгэй насталгыыйа налыйан кэлиэҕин атынынан аралдьытан кэбистэ.
– Ноо! Халдьаайы харса суоҕун дуо?
– Өссө быыпсай тэрэрииһи диэ. Билигин онтуҥ киһи хантайан көрөр халлаан киһитэ.
– Буолумуна, өйө дэлэ дуо. Оҕо да сылдьан оттомноох этэ, – насталгыыйаҕа бас бэринэ сыспыт Муора боччумура сатаан куолаһын сонотор.
– Билигин ваще… Ээ, хайдах диэххэ сөбүй? Весь из себя такой деловой. Бириэмэ үлэһитэ олох чаһы курдук. Миигин киһи диэн кэпсэппитигэр махтал. Быыс булан… – Нөлтэк да урукку Нөлтэктии буолан ылар.
– Даа? Надо же, уолбутун аны тэлэбииһэринэн эрэ көрөбүт. Кумааҕыны билэбит диэн куоһурданарбыт буолуо, хаһан эрэ, – Муораҕа кубулуйбут Фантомас үөһэ эрэ тыынарыгар тиийэр.
– Оннук, оннук. Туох эрэ кистэлэҥ үлэни бүтэрэн эрэр үһү, – Нөлтэк сибигинэйэ былаастаан дьүөгэтин сырдатар.
– Ноо! Байыаннайдарга үлэлиирэ дуу?
– Суох, суох, бириэмэҕэ сыһыаннаах… – Нөлтэк иһиллэр-иһиллибэттик хардарар.
– Булкуллубут бириэмэни эбии булкуйаары гыннахтара дуу, – сибигинэйэр диэни төрүү сатаабат Муора этэрэ быһаччы.
– Бүт эрэ, эн… Аны… – Нөлтэкпит куттаһа да кыайда.
– Аата, бары-барыта сэкириэт, кистэлэҥ буолан, – конбуой хотуна хоһууна дьикти.
– Үйэҥ оннук дии. Бырагырыас, көҥүл, сайдыы дии-дии сараҥнаһабыт да, үүрүү-үтүрүйүү күүһүнэн эрэ күлүгүлдьүһэр курдукпут. Конбуой эн бэйэҥ дии. Ааппыт да баар, хаайыылыыхтары маныырга дылы, – сэрэх Нөлтэк улам саҥаланан иһэр.
– Кыһалҕаттан ээ, кыһалҕаттан. Эргиччи эрэйтэн эн курдуктары ол эрэ быыһыа ини, – улаханы сололоох хотун аны ордук туттар уочарата кэллэ.
– Рай под колпаком… Уопут оҥороллор, оонньуур оҥостоллор – ону биһиги эрэйдээхтэр олох олоробут диэн ааттыыбыт, – Нөлтэк бүгүн сүгүннүө суох. – Өйдүүгүн, урут…
– Нөлтэк, кэбис, ити хааллын. Барыы буолла, бириэмэ бырастыы гыныа суоҕа. Киэһэ киирээр ээ, эбэтэр мин эйиэхэ тахсыам. Бу киэһэ бириэмэ биһиэнэ буолуо. Эдэр сааспытын эргитиэхпит, аа, Нөлтэк! – Муора дьахтарын нэһиилэ уҕарытта.
2
– Һаа-һаа! – Сарсыардаттан сыҥааҕырҕаан саҥа күнү уруйдуу көрсүөххэ буоллаҕа дии.
Сарсыарда барахсан туохха барытыгар эмтээх. Саҥа аата саҥа. Хаһааҥҥыны да хатылаабат. Өссө сааскы сарсыарда. Өлөн эрэр да өрүттэр ини. Мас-от тыллан ыраах да буоллар, дьиэ таһынааҕы мастар номнуо саҥаҕа бэлэмнэнэн сараадыспыттар. Быһа адаарыһан аартыгы көрдөрөр аат диэн суох. Быыс курдук үүнэн букатын ойуур иһигэр олорор курдуккун. Олордуу мастарбыт ээ диэн оргууй үүнүмүнэ, иччи гынан кэлбит дьиэлэрин да холдьоҕуох айылаахтар. Оттон дьиэбит номнуо былыргы тутуу дэнэн дьон хараҕын аалан эрээхтиир. Дьайа уйата кэм да уларсык, Халдьаайыга бу бүгэн олорооһуна быстах. Дьиэлээх дьахтар, Үүлүйэ, өтөрүнэн бу диэки кэлбэтэ буолуо гынан баран, дьиэ киниэнэ. Дьайа манна дьаһайар бырааба суох. Дьайа атын туох бырааптааҕар дылы… Кымардаҕас саарыстыбатыгар кыра да кыттыгастаах буолан олох түөрэккэй оҥочотугар олорсон иһээхтиир. Атыттар курдук арааһы айсыбат, сайдыыны саамыласпат. Хаһааҥҥыта эрэ луох, билиҥҥитэ бырагырыаһы атахтыыр көннөрү киһи. Кини луоҕа умнуллубута быданнаата. Аат биэрбит кыыһа Фантомас өйдөөтөҕүнэ өйдүүр ини.
Саас саас курдук. Хаһан эрэ сааһыланан хаалбыт саараама уларыйбат. Кэм кээмэйэ кэһиллибит дииллэр даҕаны, барыта сөпкө баран иһэргэ дылы. Саас кэнниттэн сайын, ону батыһан күһүн, онтон кыһын кыһарыйбытын курдук кыһарыйар. Киһи тус кэмэ ыһыллыбытын кэпсииллэр ини. Киһи-киһи иһигэр бэйэтэ кэмнээх, тиэтэтэн биэрэр тэтимнээх, санаатын иһигэр саарыстыбалаах ээ. Өйгөр баар өлбөт үөстээх туһуттан олох олорор үһүгүн. Итэҕэл этэрин икки атахтаах билиитинэн бигэргэттэ. Ол кэннэ киһи барыта улуутуйан улахан көр. Бары туһунан эрэлиигийэлэнээри тииһэллэр. “Сүрүннүүр сүүрээн, түмэр күүс сол да көстүмүнэ сордонон эрдэхпит”, – үчүгэй үйэ үүнэн, оннооҕор луохтар дууһа луохтуурдара диэн аатырдылар. Дьайа кутурук – сууттаатаҕа буолан, дьон өйүн-санаатын бутуйсар. Айарын оннугар дьайар, тутарын оннугар туорайдаһар. Мээнэҕэ итэҕэл киниэхэ Дьайа диэн ааты иҥэриэ дуо.
– Момоизм – это вечное отрицание, – саҥа луох, эрэлиигийэ лиэктэрэ Дьайа, бүгүн этиэхтээҕин эрэпэтииссийэлиир.
Таарыйа, ымыр да гыммат ыгым сирэйин имэринэр, бириэмэ бэтиэхэрэн тугу эмэни суруйбата ини диэн сиэркилэҕэ баар сэбэрэтин үөрэтэр. Халдьаайыга хаайтаран абыранна, кытта төрөөбүт кыһалҕатын умунна. Чуо манна эрэ тохтообут кэми бэйэтин туһатыгар эргиттэ. Сүрэх сүгүннээбэтин, өй өрөөбөтүн саҕана эрэй бөҕөнү көрбүтэ. Билигин диэн луохха ырай олоҕо. Бэлэмҥэ сылдьар. Ол дьолуттан хал буолан, киһиҥ өссө сирбит курдук силлэҥниир. Кими үтүктэрэ дуу?.. Куолулаан көрө-көрө кутуруксуппун эрэ диэн куотунар, бараммат кэми баай гынан бас-баттах бара сыһар. Өс-саас өтүүктэнэн, олох суола дэхсилэнэн, тот үйэ кэлэн, иҥэ-бата сатаан киһи аны туохха-туохха тиксэр?
– Тот үйэҕит да баар, – ити этиллибиккэ “эт да эт, үүт да үүт” диирэ уурайбыт Момуой обургу мэҥэстибитэ эрэ баар буолуо этэ.
Ол тойон нөҥүө дьиэҕэ ордууланар. Бэйэлээх бэйэтин балаҕаныгар тугу гынара көҥүл. Билигин кини хайдах да дьаабыламмытын үчүгэй диэн көннөрөн өйдүүллэр, кэмэ суох кэбилэммитин атын аҕайдык кэмэнтээрийдээн биэрэллэр. Аартык атамаана диэн аны кини. Сэсиэдэ Сандал ириэйтинэ түһэн, одьуйутаан эрэ оруолун толороохтуур. Момуойбут кутуруксута муора, одьуйутаана эҥин диэн буолунай. Иимиисмиэйкэрдэнэбин диэн аны иириэ. Эти кырбаһынан сиир эрдэҕинээҕи кэмнэри баттаһа төрөөбөтөх көлүөнэ дьоно ити оҕонньор тугу-тугу туойар диэн туруохтара.
– Миэхэ тиксэрэ диэн моой, иҥиир, тараһа, быччыҥ, кинигэ, – диэн киҥинэйбитинэн улуу тойон саҥа күнү саҕалаан эбэр.
Эмис этинэн эмсэхтэнэр сахха Момуойу бэркэ да атаҕастаан олорбуттар эбит. Салбаммытынан сыалаах эттэн матан биирин үксүн күрүчүөк майгыланнаҕа. Баҕатын хоту билигин тэҥнэһэн турабыт. Эт амтанын өйдүүр да ахсааннаах. Бэгэтэрийээнистэр үйэлэрэ хабарҕаҕа турда. От-мас аһылыктаах Момуой мөҕүттэрэ да оруннаах курдук. Били, Моркуоп Момуой диэн аатырарын саҕанааҕыга дылы дьаабы сорбутун сордоон эрэр. Сирбит курдук силлэҥнээтэр, баһын иһэ бар саҥа да буоллар, Момуой иһигэр иитэр ыра дуомнаах. Өйдөөҕүмсүйэллэр да, эттэн ордук минньигэһи бүгүҥҥүтэ айа иликтэр. Ускуустубаннай эттэрэ да баар. Аһым диэн аһыы туруохха да “ньостуойут”. Аанньа аһаабат киһи олоҕо олох буолсу дуо, “таах сибиэ”, мэнээк, күлүҥкээр.
– Аа-һаа-аах! – Момуойбут атыыр оҕус курдук айаатаан тугун сүрэй.
Сыҥааҕырҕыыр да сылаалаах диэ киһиҥ өссө. Дьиэтин иһэ хоп курдук. Хара лаахтаах халадыынньыгын үрдүгэр Көөлөөн уолунуу саах тэллэйин курдук сэлээппэни сэксэччи ууруммут таас төбө көстөр. Хайа ускуулуптар аллааҕымсыйан айбыта буолла – ат төбөтө мосуоннаах хамсаны уоппут өссө. Таас төбө сирбит курдук силлэччи туттубут, сабыччы үүммүт хааһын быыһынан нэһиилэ кылатан уоран көрөргө дылы. Ити лэкэйбит төбө сэҥийэтигэр онон-манан үүммүт бытык дуомун эбэн, күрэҥсийбит баттаҕы кэтэрдэн кэбис – Момуой Момуойунан. Ноо, дьиэлээх тойоммут дубойунньууга эбит дии. Илэ бэйэтэ силлэҥниир, таас күлүгэ тыллыргыыра эрэ хааллаҕа. Бэйэтэ тылынан оонньуоҕун өссө да уутугар аҥаарыйан сылдьар. Сыыйа-баайа уһуктуо. Оччоҕо… Онуоха диэри тылын мүөтүн мунньунар, киһиҥ өссө сэрээккэлиир.
– Ыых, ыых, – ынчыктыыр диэбиппит тыынар сэрээккэни оҥорон ырычаахтаһар эбит.
Сааһы мэлдьэһэр эт-сиин, үөҥҥэ тиллэр өспөт өй Момуойга халлаантан бэриллибит үһү дуо, үлэлээтэҕинэ эрэ сатанар. Кырдьыы кыһарыйан улуу сүрэҕэ суоҕу хамсатан эрэр.
– Араас, дыбаа. Араас, дыбаа, – иҥнэҥниир, тоҥхоҥнуур, ол аайы сүһүөх сүһүөҕэ барыта хаппыт мастыы хаачыргыыр.
– Араас, дыбаа. Араас, дыбаа, – олорбуппут сыччах, сотору тойоммут тоҥхоҥноон бүтэрэ буолуо.
Оргуул курдук оронтон өссө биир хаахынаабыт оронон турда.
– Киһини утутар аат диэн суох. Хара сарсыардаттан туох хара накааһай, бу?! – Өссө биир Момуой диэммит маат барабыт.
Онтубут атын күтүр эбит. Хараара да хаттар, ийэ хортуоска курдук чарчыстан да хааллар – ойох аата ойох. Онто-манта оһон хаалбатаҕына баҕас барсымалаһар.
– Утуйан-утуйан баччаҕа диэри кэллиҥ ини. Бэрт бэлэс, күнүстэри күскэйэн сытаары гынаҕын дуо? – Момуой сылтах көстүбүччэ тыллыргаан барар.
Тылынан сэрээккэ саҕаланнаҕа ити.
– Күскэтэр ээ өссө. Күтүрү оттон хайдах гыныаҥ баарай. Хаах-тупуу, – суунар сир диэкиттэн уонна силлиирэ-сыыҥтыыра эрэ иһиллэр.
– Хаах-куух! Хаахыныы сытыйан… – Улаханы ойохтоох хайдах үөҕүөн булбат.
– Ээх, чэ! Киһиттэн иҥнэриҥ эрэ бэрт. Эдэр эмээхсиннэнэриҥ итээтэҕэ. Ити Дьайаҕын кытары тугу-тугу дьаабыланаргытын ыт билэр, – эмээхсиниҥ көҥүл үөхтэриэ суох быһыылаах.
– Бу дьахтар да тылын. Аны күнүүлээн быһа сытыйара итээбит, – Момуой өрө хабылла түһэр да, иһигэр үөрэр быһыылаах.
Бэл, эмээхсинин эдэримситэн “дьахтар” диэтэҕэ үһү. Ол тыл хайаларын да сиһин үөһүнэн дьырылаан киирэн мантан киэһэ хайдах дьайыа биллибэт. Үөрбүтүн эйиэхэ көрдөрөн бэрт – ыга кыыһырбытын аанньа саҥатыттан матта. Тыллыргыыр да “туруут” уонна тыл күүһэ иитиллиэн наада. Эти кырбаһынан сиир сахха Момуой куттаан харалыы аһыыр буолара. Түҥнэри хайыһан олорон, кураанах килиэби ыстаан ыллаҥнатара бу баар. Арыыланара аньыы, сүөгэйи сиирэ сүөргү. Кыһытаары хара чэйи ыймахтыыра. Төһө да үүт баарын үрдүнэн. Ол сирэр-талар аһа билигин сурахтыын суох. Куттаатаҕына аны дуостал аһаабата дуу? Куртах курулуур – Момуой ойоҕун куттуур. Суох ини. Эҥин айдааны-майдааны бииргэ аһарбыт бойобуой бодуруугата Бороскуойга баар ас барыта тиксиэн кэриэтин – Момуой от-мас аһын уобалаан барар. Үүттэрэ өҥө эрэ үрүҥ – туохтан оҥороллорун ыт билэр. Арыылара ньалҕархайын ньалҕархай – сымала курдук буола сытыйан туох састааптааҕын ким этэн алдьаныай. Килиэп, баҕас, син мээнэ, саахар саарбаҕа суох саахар – оттон-мастан ылыллар устуукалар буоллаҕа. Эти үтүктэн үлүгэри айа сатыыллар да:
– Таах сибиэ! Субулҕаттан хууса, – Момуой үөхсэр үөхсүүтэ ол.
– Ээх, чэ, сүгүн дэлбэрий. Үүт да үүт, эт да эт айдаана диэн соҕотох ынаххын сүүстүүргэр баарыҥ, – Бороскуойуҥ бу да буоллар бойобуой.
– Былыргы үйэтээҕини эмиэ тоҕо аҕынныҥ? Маннык сут кэм кэлиэ диэн ким билбитэ баарай, – Момуой эйэлээх киэбин кэппитин устаары хаайда.
– Эн эрэ сутаабыт үһүгүөн, дьон барыта да иэдэйдэ, – ускуустубаннай үүттээх чэйин сыпсырыйа олорон эмээхсинэ сыыйар.
– Ордук сахалар диэ. Ол соҕурууҥҥулар урут-уруккуттан да от-мас аһылыктаахтар, – бу дьоммут киһилии кэпсэтэр күннэрэ үүммүт дуу.
– Маҥнай куһу-хааһы куһуйбуттара, онтон сибиинньэлэргэ өстүйбүттэрэ. Онно сөп буолбакка сылгыны-ынаҕы кыдыйбыттара. Киһи да күлэр – кириип туһуттан. Дьэ, дьаабы.
– Эҥин эми айдыбыт дии-дии араатардыылларыгар бааллар дии. Ол кирииптэрэ кирийбитэ ыраатта. Дьиэ сүөһүтүн эмиэ ииппитинэн барыахха сөбө. Хара тыаҕа атын кыыл-сүөл оттон син кирииптээбэккэ сылдьар дии, – мэдиссиинэ өттүгэр исписэлиис бэрдэ буолбут куолута ханна барыай.
– Хара тыалаах ээ, өссө. Аата эрэ тыа ини. Билигин кирииптээҕэр хууса куттал кыылга суоһуур. Бырагырыастаахтар-майырдаахтар, оо, оттон абаккам! – Момуой эмиэ кыйыттан барар.
– Биир эмэ кыылы хат дьиэтитиэххэ баара. Арыыланан хаалбычча астыктык олоруохха сөбө, – бойобуой бодурууга аны туран эккирээн саҥа сэнсээй сэбиэтинньигэ буолаары тииһэр быһыылаах.
– Хас үйэҕэ бараары… Сүгүн олордон бэрт ини… Оннооҕор буолуохха өтөн киирэр бырагырыас биһиги эргиирбититтэн иҥнииһи дуо, – бээ, бу Момуойбут тугу-тугу туойара буолла?
Оҕонньордоох эмээхсин оһуобай ордууларыттан оронон тахсан, ол-бу диэки олоотоон көрүөҕүҥ. Халдьаайы хаһан да Халдьаайы. Эти кырбаһынан сиир сахха да манныга, эти кэмчилээн сиир саҕана да бу курдуга, эт амтана умнуллубутун да кэннэ маннык эбит. Кэмиэдьирбит кэмнэрэ бу диэки отойун да дьайбат диэххэ айылаах. Айанньыттар аартыктара бу нэлэйэн сытар. Муҥур уулусса кубус-кураанах. Ыт-кус кэлииһи дуо – HSN1 диэн кириип харантыынын содула. Куурусса кириибэ диэн ааттанара маҥнай. Онтулара сыыйа сибиинньэ, бараан эҥин, ынах, сылгы киэнигэр кубулуйан испит. Ааранан ыттар, куоскалар ылларбыттар диэн буолбута. Оттон дьоммут ханналарый? Эрдэкэтэ бэрт ээ – үлэлээбэт аата ким билигин ойон туруой. Бу учуонай олустаабыт үйэтигэр Халдьаайы кэм да арыыланан хааллаҕа. Өйүнэн өттөйбүттэрэ киин сир диэки хайысхаламмыттара, үөрэхтээхтэрэ үөс диэки таласпыттара. Хаалбыттар Халдьаайыларын эрэ айдааныттан ордубаттар. Бырагырыас эрэ, майыр эрэ – чыхаал хомпуот дииллэр кинилэр. Хара үлэ диэн билигин суоҕун тэҥэ. Куораттарга дьон букатын сүрэҕэ суох буолла. Манна өссө бэйэ туһугар син таймаҥныыллар. Халдьаайылар бүппэт номохторугар эрэ хаалбыт Сыраан Бүөккэ диэн сүүс сүбэлээх сүрэҕэ суох билигин дьоруой дэниэ этэ. Тылынан оонньуурга, кураанаҕы куолулуурга, баҕас, биһиги дьоммут маастардар. Кэми кытары күрэс былдьаһар, аан дойдуну ылан кэбиспит бырагырыаһы чуо кинилэр эрэ утаран, таах олоруохтааҕар айдаан бөҕөнү тардыбыттара. “Былыргылыы дьаһаныаххайыҥ!”, “Сайдыыны сабатаастыаххайыҥ!” диэн былакааттары ыйаталаабыттара. Били хаһааҥҥы эрэ дьаабы хаттаан эргиллээри гынна. Аан дойдуттан арыыланаары эргиччи эркин курдугу тута охсон кэбиспиттэрэ. Барыга-барытыгар бэрэдэбиик бириэссэлэр онтуларыгар “Халдьаайы истиэнэтэ” диэн аат быһа охсоннор, саҥа устуоруйаҕа саҥа тиэрмини киллэрдибит диэн киэптээбиттэрэ. Таһыттан атаакалыы, үөһэттэн үспүйүөннүү сатаан баран, аан дойду эргимтэҕэ хаайтарбыт Халдьаайыга бойкуот биллэрбитэ. Олох хоргуйан өлүөх дьон куманьытаарынай көмөттөн истэрин булунан тыыннаах хаалан баччаҕа диэри тыллыргыы сылдьаахтыыллар.
Бороскуой саҥа үйэни тото үөҕэр да, ол бэйэлээх бырагырыастарыттан ботуччу тииһиммит диэн кини ээ. Быратыаһа буолунай, уорган уоргана үксэ уларсык – мэдиссиинэ муҥутуурдук сайдан киһи тэҥинэн сананар. Бырагырассыыбынай эйгэҕэ былааттаах хаһан баҕарар туһалаах. Момуой ойоҕо ускуустубаннай, аһа сымыйа, бэйэтэ эрэ илэ бэйэтинэн. Дьэ, кырдьыбат күтүр диэтэҕиҥ. Бэрхэйээнискэй Киһилээҕэр болуомунньуктуоҕуттан биир кэм биир сылдьар. Туох сардаҥатыгар таптарбыта буолла? Онтон ыла манаах диэн ааттаммыта, аан дойду үрдүнэн биллибитэ. Эчикийэ, кинини көрүөхпүт этэ диэн Эмиэрикэттэн кытта кэлитэлииллэрэ. Киһилэрин дойҕоҕун устан ылан сиргэ барытыгар тарҕатаннар, “Момоизм” диэн үөрэх үөдүйбүтэ. Онно-манна атын момуойдар үөскээн барбыттара. Момуой ыга кыыһырбыт сирэйин күлүгэр үҥээччи үксээбитэ. Арай, бэйэтин дойдутугар бэркин ээ диэбэтэхтэрэ. Кинилэргэ Момуой диэн көннөрү Моһуок Момуой буоллаҕа. Ааппыт да элбэҕэ кыайда. Моһуок хаһан эрэ Моркуоп Момуой дэнэ сылдьыбыта. Бисиих балыыһаттан күрээн хаачыктарга айаҕын иһин хамначчыттыырын саҕана. Онтон Манаах аатырбыта. Дьааҥыга уччуйарын сахха, Киһилээх хайатыгар хатааста сылдьан, сүтэн-хайаан түрүлүөн бөҕөнү түһэрбиттээҕэ. Кинини көрдүүргэ “Манаах” эпэрээссийэ саҕаланан баран сабыллыбыттааҕа. Хаһан эрэ, эмиэ да күн бэҕэһээ, эмиэ да былыргы быдан дьылларга.
Билигин Момуойуҥ Халдьаайыга саҕаламмыт бырагырыаһы утарар хампаанньа хаама сылдьар эрэкэлээмэтэ. Дьайар кыаҕыҥ суох – төттөрүтүн эт, сатамматын саҥар, күрүчүөк-тылгынан киэптээ. Момуой – лэгиэндэ, Момуой – идиэйэ. Муодунай итэҕэл муонустура тугу да туойдун, халдьаайылар кымаардаан да көрбөттөр. Бөппүрүөгүнэн аатырбыт үөхсүбүтүн омуктарга тиэрэ тылбаастыыллар. Ол аайы дьонноро “Оой!”, “Аай!” бөҕөлөр. Момуойуусум сыстыганнаах ыарыы курдук. Аан дойду акаарыта барыта Момуойунан иирэн эрэр. Бэл, луох агытаассыйаҕа бас бэринэн бу дойдуну булбута хас да сыл буолла. Биирин үксүн бөхтүйэн бүппүт Фантомас-Муора хараҕын аалымаары, саҥа дьиэ интэрийиэрин буортулаамаары, сайдыыттан салҕан тыаҕа дьулустаҕа. Уонна оттон Халдьаайы дойдута этэ. Устары кытта устумуна, утарыахха эрэ диэн момуойдары тутуспута ханна баарый. Кураанах куолу, көҥдөй көр.
– Идиэйэлээхтэр баҕастаахтар, – Момуой оннугар бүгүн луох мөҕүттэр күнэ үүммүт.
Момуой кутуруксута ааттаах да, тугу да гынан эппитэ биллибэт. Ол дураак кулугуйарын кумааҕыга тиһэ-тиһэ тиэрэ ис хоһоонноон таһаарар.
– Ол да үлэ, – луох бэйэтэ-бэйэтин кытары мөккүһээри хаайар.
Эт сиир саҕана эбитэ буоллар, устунан суруйааччыбын дэнэн туруо этэ. Эт сиэбэт кэмнэргэ суруйааччылар диэн сурахтыын суохтар. Маҥнай саҥа үйэни сабатаастыы сатаан баран сабантууйдуу күрэммиттэрэ. Ол кэннэ сурахтыын сүттүлэр. Атын айааччылар айаатаһар кэмнэригэр тугу гынан эбээри күөрэйиэхтэрэй. Кинигэ ааҕар сололоох бүгүн суох. Оннооҕор учуобунньуктар архыыпка эрэ хааллылар. Билигин аны быһа мэйиигэ киллэттэрэллэр, ону-маны үөрэтэн мачааккаламматтар. Сайдыы, сайдыы дииллэр да, киһи бары сайдар үһүө – өйдөөхтөр салааскаларыгар олорсон иһээччитэ үгүс ини. Ээл-дээл, ыына-мээнэ, күлүҥкээр дьон хайа да үйэҕэ хам хатанан бааллар ахан. Оччоҕуна тура эккирээн учуонайбын диэн улуутуйан турдаҕына? Таҥара үөрэҕин эйгэтигэр Момуойу арыйааччы быһыытынан аата, арай, билиннин?
– Таак! Хата, бу бэрт идиэйэ буолаарай, – луохпут көстө көнньүөрдэ.
Сайдыынан саамыланан өлбөөдүйэн хаалбыт олох эҥин өҥүнэн оонньообутунан барда. Бырагырыаска баһыйтаран кураанахсыйбыт дууһатыгар туох эрэ сүүрээн билиннэ. Солуута суох суолталана, көннөрү көстүүлэнэ түстэ. Олох олорор син туох эмэ сылтахтаах, ханнык эмэ сыаллаах буолуохтаах ээ. Идиэйэ улам эттэнэн-сииннэнэн, ыра санаа иһигэр ыйыллары баайылынна…
3
Сыыппара сырсыытыгар олоҕун үчүгэйин барыах муҥа дуу? Атыны санаан аралдьыйар аччаата. Санаа барыта туһаҕа туһуланар. Бырагырыаска хам баайыллыбыт ханалыйар диэни билбэт буолар эбит. “Саныыр да сылаалаах”, – харда биэрэн ханалыйаары гынна ээ. Ол ханалыйбыта да ханан эрэ эргийэн бу дьарыгын туһугар үлэлиир. “Наада буолуо” дии-дии үллэр үйэтин тухары мунньуммут багааһа таах хаалбатаҕа. Ону туоһулуур сурук-бичик игирэ араамкаланан эркин устун устуруойунан кэккэлээбит. Улуу учуонайга мэһэй-таһай буолумуна, ити суруктары үөрэтэн көрүөххэ.
– НЕВАЖНО, – араспаанньа эрэ адаарыччы суруллубут.
Муннугар “2006” диэн оҕотук буочарынан токурутуллубут. Па, былыргы үйэтинээҕи дьыала эбит буолбат дуо. Бэрт күндүөбэй суругун иһин маҥнайгынан аҕай ыйаннаҕа. Улууттааҕар улуу оптуогураба эбит, сэрэйдэххэ. НЕВАЖНО – өйү үлэлэтэ сатыыбыт да, итинник ааттаах-суоллаах учуонай эҥин баарын туһунан истибэтэххэ дылыбыт. Сыыппараҕа көмүллүбүппүт хаһан эрэ бэлиитикэнэн иирэ сылдьыбыт сурахтааҕа. Бука, бэлиитик буолуо. Таах сибиэ таайа оонньуу туруохпут дуо, туох туһа тахсыаҕын. Туома, устуоруйа өттүгэр нуул соҕуспут.
– Лучшему ученику Хальджайской школы Константину… – Кэм да Халдьаайы сыдьаана, кэм да биһиги киһибит эбит.
Үөс диэки дьулуспуттартан, үрдүктэн үрдүккэ тарбачыспыттартан биирдэстэрэ илэ бэйэтинэн дьэ, бу баар. Халдьаайы хаарыан ыччата ханна-ханна тиксибэтэҕэ баарай.
– Биһиги халдьаайылар! – Диэн көрүүбүт, арай.
Билинэр эрэ, суох эрэ – хаата үйэтинээҕи халы-мааргыта хаалбатахха дылы. Араамкалаах суруктар араатардыылларынан, киһибит арыйыы бөҕөнү оҥорбут, учуонайдар учууталларынан буолбут. Ити сэртипикээттэр сэһэргииллэринэн, уолбут саҥа үйэҕэ дьэ сатаабыт, өйүнэн өттөйөн өрөгөй үөрүүтүн билбит. Бириэмэ үнүстүтүүтүн биир тутаах үлэһитин билигин кэлэн, эн хаһан эрэ Халдьаайы ыччата Куолуһут Куоста, куһаҕаҥҥа тиллэр Кумааҕы этиҥ ээ диэн ким үтэн-анньан көрүө баарай. Тырыттыбыт ыстааннаах хаатаны кэрийэриҥ, алҕаска, бэл, тэрэриис дэнэ сылдьыбытыҥ диэн бааһан аныгы үйэҕэ ким алдьаныай. Эҥин моһолу туораан уолбут киһи киһитэ буолбут, Халдьаайыны аан дойду үрдүнэн аатырдыбыт диэн үөрсүөҕүҥ ээ. Үөрсэбит дуу, үөхсэбит дуу – кэм да ордук санаан олустуур, бэрт былдьаһан бэлэстэнэр инибит. Бантааһыйа баар – олох оҥочотун баарыһа диэн. Кумааҕы саҕа бантааһыйаһыт чугаһынан суох ини. Онтун түмүгэ ити баар – сыыппаранан эрэ саныыр, сайдыыны салайар саҥа үйэ саллаатынан буолбут.
Кумааҕы сыыппараларыттан сынньана таарыйа аһаатах буолла. Онтун быыһыгар тэлэбииһэр көрө сатаата. Аһа диэн үксэ бэлэм битэмиин, туһалаах тума арааһа – амтаһыйбакка эрэ аһардан иһэр. Тэлэбииһэрэ “эргиччи эрэйи” этэрин эйэлээх эрэкэлээмэнэн эйэҥэлээн тупсара түһэр. Сыыппара бөҕөнү сыымайдыыбыт, сайдыы туһугар олохпутун толук уурабыт, дыбарыаска дылы бырагырыастанабыт-майырданабыт – эргиччи эрэй эстиэн кэриэтин сир сиҥнэр, халлаан хайдар ини. Үтүө бэйэлээхтэр үөһэ диэки тарбачыһаллар, үрдүктэн үрдүккэ тиийтэлииллэр. Эн үксэппит үтүөҕүн кэннигиттэн сылдьан кэрбээччи хаһан да баар. Барыта таах сибиэ диэххэ айылаах. Кумааҕы, арай, санаатын түһэрбэт. Үөрэт да үөрэт, арый да арый, саҥаттан саҥаны көрдөө да көрдөө. Сөп буолар аат диэн суох. Билии билиэнньигэ, сайдыы солуоһунньуга диэх курдук. Киһибитин букатын маньыйаак диирбит эрэ хаалла. Сатаабат аата саҥата суох сылдьымына, тылынан оонньуурга бары да маастардарбыт. Өссө Момуой курдук:
– Таах сылдьар дьону баран, – диэн үрдүттэн үөҕэрбит эрэ итээтэҕэ.
Кумааҕы хоһун иһигэр өрө холоруктанар. Бүрүбүөртэн бүрүбүөргэ, моньутуортан моньутуорга сыбыытыыр. Ааҕар-суоттуур, кэтиир-маныыр, көннөрөр-хайыыр. Биир үлэни толорор эрэ, биэс үлэни биирдэ гынар эрэ – сылайбата да кыайда. Онтон тура эккирээн тимир сиэйпэтин ырычаахтаһан аста. Хасыһан-хасыһан тот баҕайы паапканы хостоон таһаарда. Сыыппараларыттан төлөрүйэн дуу, бэрт астыммыт көрүҥнээх. Кумааҕы Кумааҕытынан да, хайа муҥун оҕонон сылдьыай, уол уолан киһи буолбут. Уойбута-топпута көстүбэт – иһэ-таһа бүтүннүү иҥиир быһыылаах. Ыспарсымыан үһүө кини – сыыппара быһа сиэн, өй үлэтэ өрүкүтэн букатын уруобат курдук. Сынньанарын оннугар дьарыгын уларытар. Өйүн биир этсиэгэ үлэлиир кэмигэр атына сынньанан эрэрэ буолуо. Ол кэмҥэ эркин экирээнэ эмиэ үлэлээн кэлэр.
– Современный противогаз – это ваше второе лицо. Будьте неотразимы всегда! – Саҥа муодаҕа эппиэттиир эрэһиинэ сирэйдэр элэҥнээн бараллар.
– Уруоттар уруйдуу көрсүүһүлэр итинтиккитин, – эмискэ Кумааҕыбыт тылланар. – Иккис канаал!
Уруобатын уруобат, уруот, баҕас, буолбатах. Атын канаал да биириттэн хаалсыбат:
– Бункер для всей семьи, бункер для отшельников, бункер-офис, бункер, бункер, бункер…
Бу сэрии буолан эрэринии тэлэбииһэрдэрэ бүгүн сүрдэммит.
– Хоруоп оннугар буункар, – Кумааҕыбыт тэлэбииһэртэн сылтаан бууннаары гыннаҕа дуу.
Учуонай эрээри бэссимиис эбит. Аптымыыстар астынан хаалан айантан туорууллар. Бэссимиис хараҕа туохха да туолбат, суох да кырдьыгы көрдөөн үөдэн түгэҕэр түһэр ини. Баары эрэ итэҕэйэр учуонай өйүн эрэкэлээмэ сүүйбэтэҕэ чахчы.
Кумааҕы паапкаттан биир-биир кумааҕыны хостоон кыҥастаһар. Паапкабыт таһа өссө суруктаах эбит – “2006”. Улуу учуонай наадата суох насталгыыйаҕа бас бэринэр эбит дуу.
– “Карикатуралар уонна цивилизациялар киирсиилэрэ”. Данияҕа биир “Юманде Постен” диэн хаһыат мусульманнар баар-суох өрө туппут бороруоктарын Мухаммеды күлүү-элэк гынан уруһуйдаан улуу атааннаһыыны үөскэттэ, – хаһыат диэнтэн быһа тардыллыбыт лоскуйу ааҕан добдугуратан иһэн атыҥҥа көстө.
– Не то, не то. “Вероятный сценарий оккупации Ирана”. Суос-сымыйанан да суруйаллар эбит этэ. Арыый атын сэнээрийинэн айдаан бөҕө тахсыбыта, – киһибит ити туох ааттааах илиҥҥи боппуруоһунан интэриэһиргиирий.
– Опять не то. “Исламский интернационал”. Исламу удалось сделать то, что не смогли сделать Маркс и Ленин: создать Интернационал – международное братство людей в камуфляже, легко переходящих границы, блестяще владеющих оружием и готовых умереть с именем Аллаха на устах. Арба даҕаны, “Аллах акбар!” диэн айахтатан кырбаммыттааҕым дии, – бэйэтэ бэйэтин кытары тото кэпсэтэр киһи буолла.
Хаһыат ыстатыйата хаартыскалардаах. Хаартыскалар кэмэнтээрийдээхтэр: “Духовный лидер шиитов имам Муса Садр, исчезнувший в Ливии и один из руководителей “Хезболла” Саляд Аббас Мусауи, убитый израильтянами в 1992 году”. Былыргы дьыаланы эмиэ тоҕо хаһыстаҕай? Онтон ыла устуоруйа остуоруйата эҥин саҥа аатынан толоруллубута. Итэҕэл саҥа илиидэрдэрэ үөскээбиттэрэ. Билигин барыта атын курдук да, илин илинигэр, арҕаа арҕаатыгар өссө да баар. Ол тухары араастаһыы, атааннаһыы сүтүөх быһыыта суох. Үйэлээх итэҕэллэри саҥа түмсүүлэр үтэйиэх курдуктар.
– Оннооҕор биһиги Халдьаайыбытыгар Момуой үөрэҕэ үөскээн улахан сумотуоха, – Кумааҕы духуобунай учууталын умнан бэрт.
Онтун кытары билигин сибээстэһэр кыаҕа суох. Кини сайдыыга атыыланан сылдьар, биирэ атахтааччылар ахсааннарыгар сылдьар. Нөлтэк этэринэн, луох кытта онно баар үһү. Кумааҕы олоҕун соччото суох түгэннэрин сарбыйан кэбиһэр идэлээх. Уонна сыл-хонук аастар ааһар, саат-суут улам сотуллар. Киһи эрэ эдэригэр эҥин-дьүһүн буолар. Онтун содулун соспутунан салгыы айанныыр. Эдэр буола сылдьыбытын иннигэр эппиэти сүгэн дьолтон маттаҕа ол. Кумааҕы үөрэҕинэн иирэн эҥин дьаллыкка ылларбакка эдэр сааһын аһарбыта. Уонна куһаҕан буолуох сибикитэ билиннэҕинэ куота көтөн иһэрэ бэркэ туһалаатаҕа.
– Пахнет паленым, – диэт ньылбырыс гынан хаалара.
Паапканы өрө таҥнары хаста да көрдөөбүтүн булбата.
– Ханна баран хаалбыт баҕайыный? Конди…
Кумааҕы ыра санаа ыйан биэрбит чыпчаалыгар илэ-чахчы сырыттар да, хараҕа туолбат. Инньэ оҕо эрдэҕиттэн биир биһириир дьахтардааҕа. Онтун да дьахтары дьахтар курдук көрүмүнэ, сиимбэл эрэ быһыытынан ылынара. Киһибит силигэ ситиэҕин сиимбэл ситтэрбэт. Сиимбэл да сыыппара – туох хара накааһай диэххэ айылаах. Аһыыр аспыт да сымыйа, илэ дьахтар да мэлигир. Сүрэҕи сылаанньытаары паапканы хасыһабын диэн эмиэ мэлийдэ. Санаатын ол аайы тоҕо түһэриэй. Уонна бар дьон бас билиитинэн буолбут санаа биир да утаҕа саппаҕырыа, туһата суохха туһуланыа, ханна да халыйыа суохтаах. Онто-манта адаарыйбыт тимир иһигэр киирдэ. Уол туран эрэ биэрэр, тэрил эҥин иҥиирин эргитэ сылдьан эрчийэр.
Бээ, бу Кумааҕыбыт манна үлэлиир эрэ дуу, олорор дуу? Түннүгэ-үөлэһэ суох бүтэйгэ сыыппара, өйдөөх тэрил арааһа уонна халдьаайылар өйдөөх уоллара хаайтаран биир хааһы буолбуттар быһыылаах. Тас эйгэҕэ букатын кыһаллыбат эбит. Түннүк оннугар тэлэбииһэр, дьахтар оннугар сиимбэл, таһырдьа дьаарбайар, эти-сиини чэбдигирдэр оннугар эрчийэр тэрил. Кэми бэйэтин эргитэ оонньуурга санаммыкка бу буола турар даарам да наадата суох. Урут тиийээччигэ, эрдэлээн иһээччигэ илэ мэһэйдиир эрэ. Илэ дьахталлар киниэхэ тугу биэриэхтэрэй? Дьахтар диэн ылыгас, ымсыы, ыына-мээнэ… Уонна илэ мэнээк кэми сиэтиэҥ да, өйгүн сүүйтэриэҥ да. Таах сибиэ, халтайга. Сэртипикээттэртэн тэйиччи өссө биир өйдөөх тэрил ойоҕоһугар өйөммүт хаартыска диэки кылап гынар. Син мээнэ дьахтар мэндээриччи көрөн олорор. Үстээх-хастаах оҕону көтөхпүтүнэн. Оҕо үүт-үкчү биһиги киһибит курдук. Кубарыччы хаппыт кыра Кумааҕы, кыыс Кумааҕы…
– Экистэрисиэнистэр иккитэ ойохтоноҕун диэбиттэрэ ээ, – Кумааҕы аны хаартыскалыын хаадьылаһан барда. – Сотору сумотуоха бөҕө буолуо. Хаһан быыс булан ойохтоно охсобун ол?
Сириллибит ойох хардарыан иһин таастаах араамка иһигэр хаайтарбыт. Чэ, ол ойох диэн. Оннооҕор баҕа баҕарар. Эр киһи ааттаах эньиэргийэтин ханна гынар диэххит. Сиэкистиэҥ оннугар сэрээккэтэ оҥор диир буолаллара. Оттон биһиги киһибит эмтээх эньиэргийэтэ барыта өй үлэтин оттугар барар. Онтубут кытта бар дьон туһугар туһуланар. Бар дьоҥҥо эбит дуу, тииһимньитэ суох Нобелевскай бириэмийэ соноругар эбитэ дуу – Кумааҕы өһүллэн биэрбэт өйүн иһигэр туох саһан сылдьарын ким билиэ баарай. Туһанарын билэн туругуран эрдэҕэ.
– Аа, биллим! – Эмискэ сарылаатаҕа үһү. – 2005 сыллааҕы паапкаҕа этэ!
Туох эрэ улуу арыйыыны оҥорон саҥа аллайда диэбиппит, күндү бэйэлээх сиимбэлэ саспыт паапкатын эрэ айдаана эбит дуу.
4
Оттон таһырдьа саас! Өрүү манныгы күүттэрбит да, сырыы аайы эмискэччи тиийэн кэлэр саас. Ол эргиллии көстүбэт сокуоннарын үнүстүтүүт иһигэр бүгэн олорон үөрэтэр Кумааҕы сыыппаранан бэриллибэт сырдык сүүс араас дьүһүнүн, тулатын тупсарар дьикти өрүтүн өссө да өйдүүрэ буолуо дуо? Эккэлэс экирээн, муонустур моньутуор саас сайа охсор салгынын, сылаанньытар сылааһын үтүктэ үөрэниэхтэрэ остуоруйа ини. Аан дойду алыптаах түгэни айхаллыыр. Эргиччи эҥин дьикти, төгүрүччү кэрэтин эчи! Бу барыта эйиэнэ! Сэрэҕин сүтэрбит сир устун күн кыһалҕата суох сылдьар үчүгэйин эриэхсит!
Уруккулуу устар күнү быһа уулуссаны мээрэйдиир туох сылаалаах үһү. Муора богуоннаах ботуруулга тахсыбытын умнан, көҕөрөр халлаанныын, саймаарар салгынныын биир буолан ылла. Ыраахха-чугаска ымманыйан иһэн өйдөннө. Иһигэр эрэ мичээрдэ, санаатыгар эрэ үөрдэ. Сайдыыны араҥаччылыыр ааттаах сааскытыйа оонньуу сылдьыа дуо. Салгыны тэбиэлээн саатыыр Фантомас аны суох. Үкчү Фантомас курдук мылтайбыта бүрүчүөм, буойар-хаайар боломуочуйалаах, кэтиир-маныыр кэмпэтиэнсийэлээх Муора эрэ баар. Утары көрсүбүтүн уорбалыыр. Өстөөх ханна саһан сытарын саралыыр. Салгыҥҥа саагыбар сибикитэ, ириэскэ иирсээн илдьитэ биллэрэ буолаарай?
Фантомаска эн хаһан эрэ бөх буолуоҥ диэтэллэр өлөн түһүө этэ.
– Аа?! Мин – бөх?! Да ты в своем уме? – Хайдах уонна силбиэтэнэн турарын көрүө этигит.
Олох оонньуута диэн оһуобай устуука. Эн өл да хайаа, түһээн да баттаппатах оруолгар тиксибитиҥ эрэ баар буолуо. Муора билигин саҥа кэм фантомастарын сойуолаһар, саҥа мавзолейдары буулааччылары бултаһар. Бөрөстүүпүнньүктэр биллэ аҕыйаабыттарын иһин, эҥин дьээбэ эстэн бэрт. Олор оройдорун хаһартан ордубат. Фантомаһын хаанын ханна гыныай. Кини хадаара, хабыра, харса суоҕа бөх үлэтигэр туһаҕа турбут. Уруккута милииссийэ, билиҥҥитэ туох эрэ хаппыт диэн сулууспа кумааннай буолла дии-дии айдаараллар да, тылынан оонньообуттарын курдук оонньууллар, сутуругунан да түһэллэр, эҥин-дьүһүн да буолаллар. Бөх хаһан да бөх. Уордаах Муора улаханы бөх аатыран уулуссанан киэптээн аҕай ааһан истэҕинэ, ким эрэ:
– Фантомаас! Тохтуу түс эрэ! – Диэн хаһыытаатаҕа үһү.
Саат-суут дии. Хайалара ааспытынан сирэй-харах анньан посуорга киллэрээри хаайдаҕай?
– Ыт атаҕын тут! Киһи эрэ бөх, биһигинньиктэри билбэт буолбуккун дуу? – Кимэ биллэ илик бэдик кини богуонугар-майырыгар кыһаллыбат.
– Аа, сабаака! Эйигин былыр үйэҕэ мыччыстыбыта буолуо диэбитим, баар эбиккин дуу, салаага, – Муора дьүһүн кубулуйара эмискэччитин.
– Үөн өлбөт. Оннооҕор эн ордубуккун дии. Һа-һаа! Фантомас – бөх. Хараҕым иирэр дуу?
– Бөхпүн, бөхпүн. Тугуй онно? – Муора хаҕар төттөрү киирээри ыксатар.
– Чэ, чэ, кыыһырыма, – бэдик буорумалаах дьахтары хайдах уҕарытары билэр эбит ээ.
– Уонна тугу кэпсиигин, Алаадьы? – Ааппыт да баар.
– Алаадьылаан бүт. Киһилии ааттаах этим ээ.
– Ноо! Оттон мин да Фантомас үһүбүн дуо. Мин аны Муорабын.
– Аа? Муора? С какой это тапочки? Море по колено или че? Вот, умора.
– Чэ, лахсыйыма. Аат аат курдук. Оттон эн уларыйбыккын… Нэһиилэ биллим дии.
– Эн уруккугунан. Ну, почти. Миигин олох уларыттаҕа. Доо, Фантомас! Помнишь, мавзолей, Хара Агыраада, Аптамаат диэн, Гранатомет диэн, Буомба, Буорах – ол туһунан лахсыһар киһи суох. Эчи, үйэ уларыйан киһилии кэпсэтэр да уурайда, – Алаадьынан аатырбыппыт налыччы насталгыыйалыан саныыр быһыылаах.
Ботуруул диэн син биир уулуссаны мээрэйдээһин. Оонньоон Алаадьы “эбийиэк”, кинини “паси” гынар үһү. Киһитин сирэйэ уоһах алаадьытын курдук араҕастыйан, онон-манан балларыттан бэйэтэ да ыыбыгыр хараҕын дуома нэһиилэ кылайар. Оруйонтуруопкаҕа бэриллэр зиэк мэтириэтэ илэ бэйэтинэн. Алаадьы остуоруйата уһун буолуо да, тупсара таарыйа кырыйан-хайаан лаппа кылгатта. Фантомас Фантомаһын саҕанааҕыга төннө түһэргэ күһэлиннилэр. Хаататтан хаатаҕа алаадьылана сатаан баран, кыралаан “кып” гыннаран айаҕын ииттибит. Суотабайтан саҕалаан бэргэһэни эһэ охсорго түргэнник тиийбит. Биир кыһын иһигэр улахан уоруйах уопутун мунньуммут. Ыраатыах ыччаты тараччы тутан ылбыттар. Киһи барыта хайдах луох буолуой, бэрт сыаналаах бэргэһэлээх дьахтар кытыгыраһа, кыанара да бэрт эбит. Милииссийэлэр да чугас буолан биэрбиттэр. Уоруйаҕы уҥара-уҥара кырбаабыттар, ээҕин этиппиттэр. Хатыҥнаахтааҕы дьыалатын күөрэппиттэр. Ботуччу буруйдаах, букатын эрэсидибиис дэммит. Эдэр, урут сууттамматах диэн аһынан биэс сылы туттарбыттар. Сүүс кыыһы муодалыахтаах сүрдээх былаана, онон, туолбатах. Көҥүлгэ тахсыыта ириэйтинэ нуулга тэҥнэспит. Бэйэтэ да мөкү сирэйдээх Алаадьыга уонна ким сыстыай. Ойохтонор да уурайбыт, олох олорор кытта нооломмут. Ол оннугар уоруйах киэнэ бэрдэ буола үүммүт. Суруоктан суруокка, суонаттан суонаҕа диэри олох аата эрэ олох.
– Арай, саҥа кэм кэлэн арыый киһитийэн эрэр киэбим бу, – Алаадьы аһын диэбиттии алаарыччы көрөр.
– Ыых, – Муора итинниги истэн-истэн баччаҕа кэллэҕэ.
– Аны эн кэпсээ. Туох, хайдах, дьэ? – Алаадьы Муора ымыттыбат сирэйэ хаһан Фантомас мааскатын кэтэрин кэтэһэр быһыылаах.
– Миэнэ диэн туох кэлиэй. Сулууспа, дьиэ – соло букатын суох, – дьахтар кэпсээнэ эмп курдук кэмчи буолсу дуу.
– Ээс, оттон олох-дьаһах, оҕо-уруу уонна оттон луох?
– Ийэбин этэҕин дуо? – Муора өһүргэниэхчэ. – Онтуҥ аны Халдьаайыга хаайтаран олорор. Улуу Момуой “үөрэҕэр” иирэн ол “дьурхааныгар” сылдьар.
– Халдьаайыга даа? Момуой даа? – Алаадьы олохтон хаалбыта өтө көстөр. – Оттон эр эҥин…
– Эрдээхпин, эрэ суохпун тоҕо туоһуластыҥ? Эн эмиэ тииһээри эргэлээх хараххар эрэл кыыма кыламныыр дуу? – Муора хас тыла хаайыылаахха хатыылаахтык иһиллэр. – Оттон оҕо-уруу диэн… Наассыйаны туругурдар сололоохтор бааллара буолуо. Сорох сулууспатын эрэ айдаана.
– Ээ, – эрэ диэхтээтэ Алаадьы.
Иһигэр, бөхтөргө кыр өстөөх кыыс хайаан бэйэтэ дьаарай бөххө кубулуйбутун сөрү диэн сөхтө, бэри диэн бэркиһээтэ. Кэпсэтии кэҕиннэ. Алаадьы хатырбыт илиитин сиэбигэр кистээтэ, үөрүйэхтик “чыырк” гына силлээтэ уонна тэйэ хаамта. Нүксүйүөҕүнэн нүксүйбүт. Эриэппэ төбөтө быгар-быкпат. Отчут оҕонньорго дылы буолан. Оннооҕор Момуой уол оҕотун курдук ээ. Эмиэ эдэр эрдэҕинэ эрдиммэхтээн хаалан, онтугар оҕустаран манныкка тиийдэҕэ. Кими эрэ кэм өлбөт үөстүүр, кимиэхэ эрэ ыар сүгэһэр буолар.
Мээрэйдиэххэ диэтэххэ уулусса уһун. Фантомастыырын саҕана биир уһугуттан биир уһугар эмискэ баар буолан хааларга дылыта. Сирэйгин-хараххын тыыппатаҕын да иһин, саас баттыыр ээ, быһыыта. Тугунан эрэ дьарыгырыахха, үлүһүйүөххэ наада. Туһата суох дьону киэбэ алдьаммыт кэм тарыйан иһэр идэлэннэ. Ааттаах албын, төрүү түөкүн эрээри кимнээҕэр ыраастык үс муннугунан өрө көрөн кэбиһэр Треугольник халлаан хараҕын кыайан баайымына, босхоҥ буолан буомура сытар. Оҥорбута бүрүчүөм, оҕолообута суоҕа. Элимиэн төлөөн эппэтэҕэ. Куота көтө сылдьыбыта да сыттын диэн Муора кыһаллыбатаҕа. Төһө эмэ илдьиттии, баарым-суоҕум эн эрэ эттэрэ сатаабытын үрдүнэн. Иэс иэскэ. Фантомас ыалдьыбытыгар Треугольник эмп аҕалан абыраабатаҕа. Уонча сыл дөйө сылдьан баран, луох эмискэ өйдөнөн сууттаһарынан иирбитэ. Элимиэн ирдэһэн эрэй бөҕөтүн көрбүттэрэ. Суут уурааҕын сотторуохха, сокуон хараҕын баайыахха сөп. Соннук мээчиктэнэ сылдьыахтарыгар диэри Фантомас уон аҕыһын туола охсубута. Треугольник күннээбитэ. Луохтаах Фантомас кини да көмөтө суох саарбах кэмнэри син аһарбыттара.
Сорох субу кэм иһигэр туох эрэ сонуну арыйан саҥа аллайбыта ыраатыа этэ. Кини таах сибиэ таһырдьаны тараахтыыр, хаарыан кэми бараахтыыр. Улахан киһи аатыран син эйэлэһэн сылдьыахтыыр. Сайдыыттан салҕар сахха диэн кэлин кэпсэл оҥостуохтара. Хаһан эрэ биир кэм бииртэн таскаатыйбыт Фантомас иҥэ-бата сатыыра. Таскаатыйбыт Муора, көрдөххө, долгуннурбат даҕаны. Көрүнньүк, эҥин дьээбэ, хаадьы анараа олоххо хаалбыта. Бырагырыас диэннэрэ кирилиэс кэриэтэ – үктэл аайы туох эрэ толук буолан хаалан иһэр. Кирилиэс манабыллара, муоралар, эмиэ толук буолар төлкөлөөхтөрө дуу?
Киэһэрдэ. Бэйэтиттэн күрэнэн дьүөгэтигэр таҕыста. Хаһан эрэ Фантомас киһитэ суох сатаммат буолара. Ол кэмнэр эргийээри гыннахтара дуу? Нөлтэк олох уруккутун курдук ээ. Туох да бэйэлээҕи мичээринэн туора сотор уонна өссө харда мичээри эрэйэр. Чэпчэки кыыс. Кини аттыгар эн эмиэ чэпчээн хаалаҕын. Ити – кини хаҕа. Көрөрө кытаанаҕа бэрт ээ. Уоттаах харахтаах. Хотугу хоһуун омук сыдьаана диэх курдук. Кини умулуннаҕына, бүтүн омук кэскилэ кэхтэн барыа дии. Кыратын көрүмэ, хачыппардаһан дьикти. Өй да баар, кыах да баар. Онно дьулуурун, өсөһүн эбэн кэбис. Олох оҥочо эбит буоллаҕына, кини курдуктар бурулаактар.
– Кими бүгүн көрсүбүтүм буолуой? Син биир таайыаҥ суоҕа. Алаадьыны.
– Кого-кого? Туох алаадьытын?
Нөлтэк урут сахалыы билбэтинэн куоһурданара. Ол ыарыыта киирээри гыннаҕа дуу?
– Алаадьы курдук Алаадьыны. Сүүс кыыс былааннаах бытааһаҕы.
– Аа! Хара Агыраада, Буорах, Буомба…
– Былаана ситэ туолбатах. Хаска тиийэн тохтообута буолла.
– Ноо, ол тоҕо?
– Сол кэмҥэ биэс сылга хаайыыга киирбит. Бэргэһэ охсон. Онтон пошло-поехало.
– Аата, эрэйдээҕи.
– Бокулуонньуккун аһынан бөҕө дуу?
– Аһынааччы элбэх ини. Миэнэ эрэ буолбатах этэ ээ…
– Халява хаһан да бүтүө суоҕа дии санаабыта буолуо. Үөрэммэт да, үлэлээбэт да, сөҕөн биир да докумуона суох этэ дии. Көһө сылдьан пиявка курдук аһаан-сиэн төһө өр барыай.
– Даа… Биһи да кыл мүччү…
– Этимэ даҕаны. Чэ, ол туһугар! – Фантомас бириисэрэгэ көннөрү утаҕы охсуһуннарар.
– Һи-һиих! Дабаай, – Нөлтэк үөҥҥэ тиллэр. – Саҥа кэм саҕаламматаҕа буоллар, биһиги арыгыга умайан өлүө этибит, аа?
– Эбэтэр табахтан.
– Атын да дьаллыктан, дьаҥтан. Өлөрө өлбүтэ. Биһигини тоҕо ордорбуттара буолла.
– Бэйэбитин кэрбии, кэбирэтэ сатаан баран, атыттар үрдүлэригэр түстэхпит дии. Кыылы-сүөлү, көтөрү-сүүрэри, үөнү-көйүүрү – тэҥҥэ айыллыбыттарбытын иэдэттибит.
– Оттон айылҕабытын! Аата эрэ хаалаары гынна.
– Даа. Киһи диэн дьикти харамай…
Итинник куолуттан саҕалаан ааспыттарыгар чугаһаатар чугаһаан истилэр. Хас сылы хастаан ылан быраҕабыт? Арай биирдэ…
Олунньу 24 күнэ, 2006 сыл
Буолар сирэ: мавзолей (Луохтаах Фантомас уларсык дьиэлэрэ).
Буолар кэмэ: эти букатын кэмчилээн сиир сахха. (Сити кэмҥэ дойду баһылыга киһи сиэхтээх этин нуорматын сүүс биэс уон икки киилэттэн сүүс отут түөрт киилэҕэ диэри аччаппыт).
Мавзолейга саҥа дьон ааҥнаан кэлэллэр. Манна сылдьа үөрүйэх Буомба батыһыннартаан аҕалбыт. Хаата аана аһаҕас. Бу дьонуҥ итиэннэ араҕыахтара диэн саараама. Хаачык аҥаардаах уолларын баттаҕа кыра-кыра гына өрүллүбүт. Ньиэгир ырыаһытын курдук. Барыларыттан бөдөҥ уонна сааһынан да аҕа. Аанньаран номнуо ойохтонуо дуо. Адаарыйбыппыт араастаах. Онто тоҥ нуучча эрээри харатыҥы соҕус. Уоннааҕылары үрдүттэн сахалар диэн биир кууча гынан этиэхпитин, дьикти ааттааах кыыс баара сааратар. Нөлтэк буола-буола. Аҕата ааттаабыт үһү. Кыыс эмиэ да сахаҕа дылы, эмиэ да туох эрэ атыннаах. Эйигин бэркэ диэн билэр киһилии быһыччы көрөр. Сыҥааҕа иннин диэки үтэ сылдьар. Онто “Уу, шалава!” диэн саанан иһэн, ымайбыт курдук көрүҥнүүр. Мичээри баҕас дэлэй ыһар. Саҥа дьон, саҥа лахсыыр – Фантомас дьоллонон бөҕө сылдьар. Таскаатыйбатах эрэ киһи. Уол-кыыс элбэх. Киирэллэр-тахсаллар. Үөрдүспүттэрэ ырааппыт быһыылаах. Фантомас Нөлтэктиин тапсыа эбит – кыыһа нууччалыы эрэ саҥаран ньылыбыратар. Биһиги киһибит икки тылынан ньүдьү-балай быһаарсар. Уолаттар туспа куучалаһан тугу эрэ айдаарсаллар. Кыргыттар муннукка симсэн олорон ньылыбыраһаллар. Кыра да дьон кыһалҕалаах буоллахтара. Боруҥуйга түмсэн биһилэх кутуһа оонньооботохторо чахчы. Арай, Буомба хайаларын да диэки буолуон билиминэ булумахтанар. Кини эрэ итирик. Итирдэҕинэ кини – ньимиликээн уус. Мээнэнэн көрө-көрө акаары баҕайытык алларастыыр эбэтэр биир кэм ымаҥныыр. Уолаттартан хайаларыгар иҥээҥниэн саарыыр. Итини имэрийэн көрөр, манна сыстаҥныы сатыыр, ол уолга аалынар, ити уолга иилистэр. Кими да кэбис диэбэт кыыстан ол дьоно куота көтө сылдьаллар. Эрэйдэнэ сатаан баран кыргыттарга чугаһаабытын, анарааҥҥылара боотурҕаан дьиктилэр. Хаата хаатанан, тусуопка тусуопканан. Пиибэлээ, баҕар буоккалаа. Кыралаан “мути” гын. Оттон Буомба курдук аһара барыы диэн:
– Ну, это слишком! – Нөлтэк этэринэн.
– Нуу-наа, ити кэннэ олорон да диэн, – Фантомас быһаарарынан.
Тугу да лахсыйдыннар, Буомба кыһаллан эрэр. Буомба иһигэр буорах буолунай. Барыларыгар тиксиэ. Ааттаһыннара барбат, аччыыһыран айгыстыбат бэлэм кыыс хампаанньаҕа эмиэ да наада. Уолаттар буолан-хаалан турдахтарына, кини туттуллуо. Атын кыргыттар ыраас хаалыахтара. Кинилэр күөртээччилэр, уот анньааччылар эрэ. Онтон салгыы Буомба дьарык гынар.
– Һа-һа! Хорошо сидим! – Нөлтэк ылтайар.
– Да, не говори. Девчоонки! За нас – самых-самых! – Фантомас мылтайар.
Пиибэ бытыылкалара хороҥнууллар. Нөҥүө хоско уолаттар охсуһаары хаайаллар. Хайдах да буоллуннар. Бу сырыыга Фантомас үчүгэйэ киирэ сылдьар. Ньуу-ньаа бөҕөтө. Арай, саҥатыттан маппыт, саҥарар бырааба суох дуу, Буомба хостон хоско үөмэр. Охсуһааччы охтон утуйарын, иһээччи да сөп буолан сөҥөрүн саҕана сыанаҕа кини тахсыа. Түүн кини да кырасаабысса буолуо. Нөлтэккэ да, Фантомаска да суох киниэхэ эрэ баарыныы эмиэ дьаабыланыа…
Һуой! Өссө биир бэрсэнээс умнууга хаалбыт. Туорах саҕа Буораҕы кырата бэрт диэн сэнээн сыанаҕа ытыарбаттар, атыҥҥа кытыарбаттар. Буомба балтыһаҕа буоларыттан саатыа эбит да, бу киһичээммит кыра аптамаат курдук – санаарҕыыры сатаабат, үчүгэйи-куһаҕаны араарбат. Оруобуна Буомба курдук туормаһа үлэлээбэт. Өйбүт да мөлтөһүөр быһыылаах. Хастааҕыттан хаатаһыта буолла – бииртэн уратыны барытын сатыыр, барытыгар баар. Бүгүн кини Фантомас одьуйутаана. Эдьиийин кырбаан киирэн бардаҕына, кырбаһар. Дьиэтигэр тиийдэҕинэ, Буомбалыын биир-бииргэ хаалыахтара буолуо да. Сарсыҥҥыны санаан да диэн. Онтуҥ ырааҕа бэрт ээ. Буомба да Буорах – кып-кыралар, хап-харалар, бутуур олоххо муммут оҕолор. Бүгүҥҥүнү барыыр да үлэлээх – күн солото суохтар. Тугу биттэнэн, барытын бүгүн бүтэрэ, туһана сатаахтыыллара буолла?
Нөлтэк да хаатаһыт киэнэ бэрдэ этэ. Бэйэтин кэмин кытары тэҥҥэ иһэрэ. Сорох-сорохтор курдук онтуттан сылтаан олоҕор оҕустарбатаҕа, эдэр буолуу эрэйин чэпчэкитик аһарбыта. Баардааҕын ол кэмҥэ бараабатаҕа. Олоҕун “үрүҥэр” тиийэн баран эрэ туһаммыта. Өйдөөх өлөн биэрбэт. Фантомастыын хам-түм көрсөллөрө, хаһан эмит хаатаҕа харсыһан ааһаллара. Бирибиэтинэн эрэ билсэллэрэ, тыл бырахса түһэллэрэ. Кинилэр олох кэмин, буолуох буолбутун, ааһыах ааспытын кэннэ чугаһаспыттара. Сымыйа дьүөгэлэр, албын атастар сыыйа-баайа сүппүттэрин кэннэ. Сиидэлэнэн-сиидэлэнэн күн бүгүн Фантомаска Нөлтэк, Нөлтэккэ Фантомас эрэ хааллылар.
– Даа! Было время, было дело, – Нөлтэк атын кэмҥэ сылдьыбычча идэтинэн эмиэ нууччалаан ньылыбыратта.
– Киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук. Дьиэлиэххэ дуу, – Муора дьааһыйар.
– Ээ, капсуланы боруобалыах буолбутуҥ дии. Чаас аҥаара “араарылла” түспэккин дуо?
– Уонна уһун түүнү быһа тугу гынабын?
– Уой даа, иллэҥ кэмҥин миэхэ да арендалаабаккын. Сорох ырыта тыытыллан иэдэйдэ.
– Учуонай буоларга бэйэҥ баҕатыйбытыҥ. Чэ, дабаай, өлбөт инибин.
– Өлбөтөргүн да, өлөр диэн тугун билиэҥ буоллаҕа.
– Аньыы даҕаны! Бакаа өлөр санаам суох этэ. Отойун сүтэн хаалаҕын дуо?
– Сүтэн. Ну, короче, весь организм застывает, отключается. Бириэмэ кытары араарыллар дуу, хайа сах дуу үһү өссө. Уһуннук сыттаххына…
– Устунан өлүөҥ диэ.
– Аата сүрүн, суох. Кэми кыратык албынныыгын эҥин, – Нөлтэк дьүөгэтигэр хайдах судургутук быһаарыан билбэт.
– Чэ, хайдах да дьаабылаа. Я вся твоя, – Фантомас, бэл, хараҕын симэр.
Нөлтэк киһитин били дьикти устуукатыгар сытыарар.
– Чаас аҥаарын эрэ туруорабын. Бу, көр, – аны уопут оҥорон эрэр диэн Фантомас бууннуо дии. – Баай-баай, Фантомасик!
– Кэһэтиэм мин эйигин, – диэн Муора суоһурҕаннаҕа буолла.
Хаапсыла таас хаппаҕа сабыллар. Ол ыккардыгар Муора өлөрдүү утуйа охсубут. Утуйа сытар кырасаабыссаны одуулаан баран туруо дуо – Нөлтэк бүппэт үлэтигэр төннөр.
5
Халдьаайыга туох хаапсылата наада – онто да суох “араарыллан” баран олорор дойдуга. Баар да буоллаҕына, Көстөкүүнэптэргэ ини. Ол дьон харамнара дэлэ дуо – барыны-бары дьаптаналлар. Хас үйэ бараары хаһааналлара буолла? Урукку дьиэлэрэ икки өттүттэн салҕааһыннаах. Дьиэ да, ампаар да ааныттан мал-сал. Мусуой курдук. Халдьаайылар бырагырыаһы бырачыастааннар хаалынньаҥ олоҕу ордороллор. Көстөкүүнэптэр эрэ онтон ойдон, аҥаардастыы сайдаллар, ааттарын билбэт буола байаллар. Оччо бэрт дьон куораттаан хаалыахтарын. Барбаттар, дуостал барбаттар. Инньэ гынан сүүрбэ түөрт чааһы бэрдэриэхтэрэ дуо.
Утуйар диэн улуу дьол буоллаҕа. Сайынныбыт дии-дии утуйбакка илэ сылдьыыһыкпыт дии. Уһун түүн уонна тугу гынабыт? Манна күнүс оннооҕор бүтэ быстыбат. Былакаадаҕа олорбучча Халдьаайыга эрэ хаатыйаламмыт бириэмэни атыылаан аны аатырабыт дуу?
– Били кыыс аны онон иирэрэ буолуо, – луох кыыһын мөҕүттэртэн ордубат.
Муора киниэхэ билигин да Фантомас. Онто билигин хааталаабат, тугунан да ииригирбэт. Киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук. Кини кыайан ииппэтэҕин олох бэйэтэ дьаһайан, көннөрөн, сорҕотун сотон биэрдэҕэ үһү. Таарыйа луох аньыыта-харата көҕүрээтэҕэ.
– Конбуой ээ кини өссө. Киэргэт да хайаа – бөх аата бөх. Таах сибиэ таһырдьаны тараахтыан кэриэтин манна кэлиэ этэ, Халдьаайыны харабыллыыбын диэн. Кырдьык даҕаны! – Луох өрө көрө түһэр.
Бииртэн биир үчүгэй идиэйэ киирэн иһэр. “ДЬАЙА. Момоизм. Неорелигия хальджайцев” диэн соҕолуобак хараҕар көстөргө дылы гынна. Эбэтэр апыыса. Аллараа, муннукка кып-кыра сириибинэн “Лох” да диэн сурулуннун. Сону кытта тэҥҥэ: “Момоизм – партия правых”, – диэн Муора былакаат туппутунан унаарыҥнаан ааһара көһүннэ. Эбэтэр фантомастар баартыйаларын тэрийдин. Үчүгэй бэтиэхэ буолуо этэ. Туома, саҥа кэмҥэ саба оҕустаран алларастыыр да аҕыйаата, күлэр да көҕүрээтэ.
– Болуомунньуктар кэллилээр! – Луоҕу сүгүн бэтиэхэлэтииһилэр дуо. – Барар үһүгүүн!
– Улахан эбит доҕор, туох ыксалай, – луох Дьайа буола охсуон наада.
Арыыланан олорор ааттаахтар да, өтөн киирэ тураллар ырай олоҕуттан күрээн кэлэллэр үһү. Момуойу көрөн абыранаары, сайдыыттан сайҕанаары. Ыраастанар сирдэрин булбуттар дии. Луох болохуоҥката диэн, сарабаар ыстаана диэн. Ити аата кини Дьайаҕа кубулуйда. Кэтэх өйүнэн иитэн таһаарбыт идиэйэтин олоххо киллэрээри булокунуоттанна, уруучукаланна.
Момуой олбуорун айаҕар уочарат бөҕөтө. Бэйэтэ биллибэт. Түннүгүнэн уоран көрө турар ини. Болуомунньуктар Дьаҕаны нэһиилэ аһардылар.
– Момуой кутуруксута… утуруксута… утурук… сута, – диэн сипсиһэллэрэ сүтэ-сүтэ иһиллэр.
Ол аайы луох аптарытыата аптаныамыйаланан истэ. Кини да улуутуйуохча, ол улуутун бэйэтэ кытары итэҕэйиэхчэ.
Күүлэ аанын астарбатылар даҕаны.
– Сүгүн олордоллорун аастылар. Тахсыа ээ, тахсыа билигин! Бэйэҥ да араатардаан эриэххин, – барытын Бороскуой буортулаата.
Дьайа матан хаалла. Кэҥии сатаан дьиэ кэннигэр сөрүөһүннэ. Момуой тэстэр уолбат дьаамата. Тэйиччи былыргы үйэтинээҕи хотон дьардьамата килэйэн көстөр. Тиэргэни биир гына сыыс от үүммүт. Сибэтиэй миэстэбит да баар… Уон сыл аастын, өссө уон сыл аастын – уларыйбат биир көстүү. Айанньыттар аартыктара да уруккутунан. Хаһааҥҥы эрэ Халдьаайы да, саҥа Халдьаайы да биирдэр. Арай, дьиэ тутулла сатаабыт. Самналлыбыт тутуулар турбахтаан баран сууллубуттар. Айдаан-майдаан киининэн буола сылдьыбыт кылабаа дьиэтэ былааҕа эрэ уларыйбыт. Тот үйэҕэ да тойон наада. Хайа да былаас хапырааллаах. Хамыһаардар хаһан баҕарар бааллар. Таска хаалбыт сатамньыта суох сайдыыларыттан бэриһиннэрбиттэрэ диэн биир эрэ. Унньуйа сытыйбыт киин уулуссаларын устун оптуобус сылдьар. Кыһытаары нүөмэрдээх. Маҥнайгы аҕай. Исписээнньэҕэ былыр барбыт сэп нэһиилэ үнүөхтээн ааһар. Оҕону-урууну таһан көрүлэтэр. Хам-түм кырдьаҕастары тиэйэн саататар.
– Айгыста сытыйан… – Бороскуой мөҕүттүүтүн иккис ботуога төлө көтөн эрдэҕинэ, улуу тойон уһулу ыстанан таҕыста
– Һаа-аа-ыах! – Дьааһыйар да, тарбанар да. – Эмиэ кэлбиттэр дуу.
Инньэ диэт сирбит курдук силлэҥниир.
– Таах сылдьааччылары туох сиэй, – ол кэмҥэ Бороскуой туттуммахтаан хаалар.
Күүттэриилээх Момуойдара аа-дьуо чугаһыыр. Болуомунньуктар бокулуоннууртан ордубаттар. Саах тэллэйин курдук сэлээппэлээх, ат баһа хамсалаах, кубарыйа сатаан баран курдары көстүөх буолбут ыстааннаах, туйах курдук чэрдийбит атахтаах – атах сыгынньах аскыат, дьиҥнээх аскыат.
– Дьиҥнээх Момуой! – Биир дьахтар уҥан таттас гынан хаалар.
Сабыстыбыт хаас, уоран көрөр күтэр харах, онон-манан быкпыт бытык дуома, сирбит курдук силлэччи туттубут дьэс сирэй – дьиҥнээх сибэтиэй.
– Сибээт! Сибээт! – Аны биир акаары тиэрэ баран түһэр.
Ыраах Дьааҥыга Киһилээх хайатыгар сылдьан Момуой алҕас манаах аатырбыта. Омук туруустара сүрэхтээн тураллар. Сэнсээссийэнэн иитиллэр бириэссэ иилэ хабан ылан, куһаҕан оҕонньору дьоруой оҥоро охсубута. Кини сыҥалаан дьон манаах да манаах диэн иирэн хаалбыттара. “Эн эрэ, эн” диэн хантайан көрөр халлааныттан сипсийэргэ дылылара да, ини гын, маны гын диэн дьаһайбыттара суоҕа. Бэйэтэ билэринэн дьаабырар. Мэнээк да киһини мэнэритиэх курдуктар. Сүгүн сырытыннарар аат диэн суох. Ыххайаллара дэлэ дуо. Туох эрэ туспалааҕын бэйэтэ да билбэт дуу?
Эт кутуруга, Дьайата, кэнниттэн батыһан иһэр.
– Момоем дууруно! – Эмискэ тэһэ бардаҕа үһү.
Уҥан таттайбыт тура эккирээтэ. Атыттар аны тэлгэннилэр.
– Момоем диэтэ, дууруно диэтэ, – аҥаланы арыаллааччыбыт бэйэтэ эмиэ аар акаары эбит дуу дииһиктэр.
Ким диэҕэй – бары дөйөн хаалбыттар.
– Эти кырбаһынан сиир сахха… – Бырапабыадынньык саҕа сананан Момуой саҕалыыр.
– Былыргы быдан дьылларга… – Дьайа талбытынан тылбаастыыр.
– Миэхэ тиксэрэ диэн моой, иҥиир, быччыҥ, тараһа этэ, – уонна улуу тойон сүрдээх баҕайытык көрөн кэбиһэр.
– Кини дьиҥнээх муучаньык, – Дьайа да хаалсыбат.
– Бөх таһаарыыта, уу тоҕуута – барыта мин үрдүбүнэн. Эрэй бөҕөнү көрүллүбүтэ, – киһилэрэ ытамньыйыахча.
– Эргиччи эрэй, төгүрүччү түрүлүөн эбитэ үһү.
Эн тугу да туой барытын ылыныах курдуктар. Ити балыыҥкаттан тугу иилэ хабан ылан куоһурдаах куолуну айан таһаарыахха сөбүй? Баччааҥҥа диэри кэнсиэрбэлэнэн кэлбит өйүн үлэлэттэҕинэ сатанар. Дьайаттан дьайыыны күүтэллэр. Дьардьамата баар – “эргиччи эрэй”, “таах сибиэ”, “олорон да диэн”. Ону кураанах куолунан эттээн-сииннээн биэрдиҥ да бүтүүкэтэ. “Мэнтэлитиэт”, “мирэбэсириэнньэ” диэн курдук ылбычча өйдөммөт улаҕалаах тылларынан өссө тумалаа. Аатын бул. Бээ, бээ… “Бырагырыаһы бырачыастааһын” диэтэххэ букатын “бирэкирээсинэ”. Үөрэх үксэ “үһү” үктэллээх, “бадаҕа” баттыктаах. Кураанах куолута куйаар. Үрүмэтэ, биирэ эмэтэ туһаҕа тахсар эрэ, суох эрэ.
– Амтаннааах аһы амсайбатах ыраатта. Оҥоһуу ас туох аанньа буолуой. Саатар отонноон сиир баҕалаах, – Момуой муҥатыйыыта ырааппыт.
Дьайа санаатыгар аралдьыйан эбээһинэһин таһыччы умнубут.
– Айылҕабыт айгыраата, аһыыр аспыт аҕыйаата диир. Сайдабыт диэммит самнаары гынныбыт, – Дьайа түбэһиэх тыллаһар. – Ылар эрэ айдааныгар сылдьабыт, ырааҕы көрөр аат диэн суох. Бүгүҥҥүнэн бүтэбит, билиҥҥинэн муҥурданабыт. Сирдээҕи олох бүтэһик эргииригэр эргийсэрдии эһэр эрэ “дьурхааныгар” сылдьабыт.
Кутуруксуппут куолуһута да кыайда. Дьиҥнээх Момуой баһын иһинээҕи бар саҥатыттан дөйүөрэн моһуогураары гынна.
– Мин аатым Дьайа диэн. Момуой тыыннаах тылын дьоҥҥо тиэрдэр мииссийэлээхпин. Ол эрэ буолбатах, Момуой дойҕ… үөрэҕэр олоҕуран улахан үлэни суруйа сылдьабын. Момойуусум диэн бу сыалай ноуука, туспа бөлөсүөпүйэ, олох олоруу оскуолата. Бу хайысха дьон өйүгэр-санаатыгар өрөбөлүүссүйэни оҥоруо диэн биир бэйэм эрэнэбин, – саҥа айыллыбыт араатар итиэннэ ытыс тыаһа өрө хабылла түһэрин кэтэһэн турбахтыы түһэн баран, тылын түмүктүүрүгэр тиийдэ. – Улуу Момуой уоһунан үрдүк күүстэр үлүгүнэйэллэр. Туругурдун тула бииртэн туора турбуттар “турууктара”, сирдээҕи сибилиҥҥитин сирбиттэр сирдьиттэрэ сирбит курдук силлэччи туттубут Морк… өрүү молодуой Момуой! Момуой баара, баар уонна баар да буолуо!
Киһитин үөҕэн иһэн өрө таһаарда. Бороруок диэн боруоктаһан турдахтарына, баартыйа баһылыга гынан балыйыахха сөп. Дьайа үлтү бутуйан, хаарыан дьыаланы хааһылаан кэбистэ. Сибэтиэйгэ сүгүрүйүү миитиҥҥэ кубулуйаары ыксатта. Болумунньуктар бэлиитикэҕэ умньанаары гыннылар.